18/12/2013 15:22:26

Në kujtimet e një artisti

Intervistë me artistin Kolec Traboini

TIRANE - Çfarë kujtoni nga fëmijëria e rinia juaj në Shkodër ?

Rrugicën time që ishte dhe bota ime e ku një ditë më hyri në këmbë një gozhdë e ndryshkur, ku më janë përgjakur gjunjët, ku kam mësuar biçikletën, një rrugicë që kisha një dashuri të madhe për të, por që ishte dëshmitare e shumë dhimbjeve të mia së pari me vdekjen e tim eti që ka qënë mësues i kohës së para pavarësisë dhe sekretar i Ded Gjo Lulit dhe ka marrë pjesë në dy luftra kombëtare, pastaj me vdekjen e Dadës sime Katrina Skanjeti-Traboini që ishte e bija e motrës Tone e cila më kish vënë edhe emrin e dajës së vet Kolë Idromeno. Pastaj kujtoj se si vrapoja nga rrugica ime përmes rrugicës së Gurazezve, ku e kishte shtëpinë shoku im Gjon Rrok Luli, pastaj dilja në Gjuhadol e në shkollën time që kishte qënë dikur shkollë e fretënve e kishte në mes një çinar të madh që ende gjelbëron edhe sot. Në Shkodër kujtoj Shtëpinë e Fëmijës ku kalova disa vjet e mësova të bëj një jetë ku për gjithçka duhej t’i shërbeja vetvetes. Në Shkodër kujtoj se kur isha në shkollën pedagogjike më morën ushtar e më dërguan në Tropojë, e se kur u ktheva isha tashmë një djalë i rritur e duhej të isha shumë më serioz sesa më parë dhe se koha e jetës si harrakat kishte ikur njëherë e përgjithmonë. Kujtoj Kombinatin e Drurit apo më saktë fabrikën e Fibrës në bregun e Zallit të Kirit ku punova disa vjet. Kujtoj Frederik Rreshpën i cili punonte edhe ai në Kombinat dhe mbasditeve me Tonin Shtjefnin, Alfred Çapalikun e Skënder Temalin bisedonim për letërsinë ndërkohë që bënim xhiro në Piacë. Por kisha edhe shokë të tjerë që i kujtoj aty në rrugët e Shkodrës ku kaluam rininë tonë e ndër ta Shyqyri Mollaj, Ernest Andrakja, Dodë Kaçaj, Xhahid Bushati, Burhan Kurti, Riza Lahi e Mehmet Gucia. Kujtoj shkrimet e mia të para të botuara në Almanakun e klubit të rinisë që drejtonte Hasan Lekaj si dhe redaktorët e gazetës lokale “Jeta e re” Vehbi Çanga, Ndue Zef Toma e Hilmi Picoka, që i mirëpritën shkrimet e mia të para. Kujtoj aq shumçka nga fëmijëria e rinia ime në Shkodër sa mund të them se këto nuk janë thjesht kujtime, por janë një jetë që gjithnjë më rri pranë sikur ka ndodhur dje.

Ju njohim si kineast, gazetar, e shkrimtar, cili nga këto profesione është më afër pasionit tuaj ?

Pasioni im është e bukura, që nuk është profesion e për të cilën Dostojevski shkruante se e bukura do ta shpëtojë botën. Që i vogël më pëlqente të vizatoja e të lexoja libra pafund. Pastaj nisa të shkruaj vjersha e t’i recitoja në dritaren e katit të dytë të shtëpisë sime me zë të lartë. Ajo çfarë dua të them është se profesioni është një zgjidhje apo një rastësi, e bukura është domosdoshmëri. Kur kam qënë i vogël filmin e parë e kam parë në faqen e murit të shkollës fillore në Hot të Ri. Mbaj mend të kem parë fusha me grurë, lulëkuqe dhe tufa me pëllumba, tre elementë që mendoj se ma ushqyen dashurinë për të bukurën pa menduar kurrë se unë do të isha një ditë kineast, të cilën ma sollën rrethanat e nuk ishte zgjidhja ime. Kur isha student në gazetari botova një libër me tregime që miqtë ma kujtojnë edhe sot “Petalet e bajames së hidhur” i cili mori edhe çmim kombëtar inkurajues, por kur mbarova studimet më afruan punë në Kinostudio si redaktor e më pas skenarist. Punova me përkushtim e vura re se rashë në dashuri me filmin. Pastaj koha solli që të shkoja në mërgim në Greqi ku pasioni për gazetarinë m’u zgjua aq shumë sa krijova një gazetë “Egnatia”. Këtu gjen mishërim dashuria për gazetarinë për të cilën edhe jam diplomuar. Por mërgimi i gjatë më zgjoi një dashuri tjetër të madhe, poezinë, e cila është bërë bashkudhëtarja ime e përhershme kudo ku ndodhem e them do të më ndjekë besnikërisht deri në fund. Të tre këto profesione i bashkon pasioni e dashuria, i bashkon e bukura.

Ç’mund të na thoni për rolin tuaj si skenarist, pasi keni punuar për një periudhë të gjatë me filmat dokumentarë në Kinostudio ?

Fillimisht kam punuar redaktor në kronikë. Jo pak por dy vjet, kohë e mjaftueshme për të njohur Shqipërinë në çdo kënd të saj. Për aty dy vjet më shumë isha në terren se në Kinostudio. Kalimi si skenarist i filmit dokumentar ishte kësisoj më i lehtë, sepse kisha shumë subjekte e njohje. Që në fillimet e punës me skenarin u përpoqa të fus frymën poetike. Skenarin tim të parë e mori një regjisore me përvojë Vitori Çeli e cila e pëlqeu pikërisht për lirizmin dhe me filmin “Asdreni-poet i lulëkuqes e vegjëlisë” dolëm faqebardhë. Na nderuan me kupën e Festivalit të parë të Filmit Shqiptar. E kjo për mua ishte vërtet një satisfaksion i madh. Pastaj vijnë skenarë të tjerë si “Hasan Prishtina”. “Kolë Idromeno”, “ Kështjella e këngëve” e deri tek filmi që realizova si skenarist e regjisor “Dëshmi nga Barleti”, të gjithë këta të vlerësuar me çmime në festivale e konkurse kombëtare.

Ishte dëshirë e jotja që i vogël të merresh me artin, apo një shtysë nga dikush tjetër ?

Që kur kam qënë në shkollën pedagogjike në Tiranë kisha nisur të bëj sprovëzat e para me poezi. Mësuesja ime kujdestare Vangjeli Çomora më gjeti tek po merresha me fletoren time të shënimeve. Ishin poezi. Një ditë mësuesja më tha se do të vish në shtëpinë time të takoja të shoqin, Spiron. I shkova në shtëpi në rrugën e Durrësit e aty takova Spiro Çomorën. Më priti ngrohtë. I lexoi vjershat e mia dhe më tha se duhej të shkoja tek redaksia e gazetës “Zëri i Rinisë” me rekomandimin e tij. Mora guximin e shkova. Takova aty një njeri që e thërrisnin Loni, e ky më përcolli tek një tjetër që e kishte emrin Vath. Ky i lexoi e me dha ca vërejtje e sugjerime e më porositi të shkoja përsëri. Nuk shkova më kurrë. Vetëm më vonë kur isha ushtar në Kam të Tropojës e minatorët më flisnin me admirim për Vath Koreshin që kishte punuar disa vite si gjeolog, e kuptova se ai Vathi që kisha takuar ishte shkrimtari. Koha e solli që Vath Koreshin ta kisha koleg në Kinostudio, madje si të thuash në një raport të tillë- ai kryeredaktor për filmat artistikë e unë për filmat dokumentarë. Pra vërtet nuk e di se kur si e pse u gjënda në një hulli të tillë për artin. Ndoshta këtë do ta mësoja më vonë në vitin 1982 kur një ditë kolegu ynë i filmit në Kinostudio më tha se kishte lexuar në Bibliotekën Kombëtare, në disa gazeta të vjetra të Dom Ndoc Nikës një emër Traboini. Atje gjeta çfarë nuk e dija e nuk e prisja. Im atë kishte qënë një nga gazetarët e parë shkodranë të pavarësisë, me plot shkrime në vitin 1910-1911. Dhe më vonë kur regjisori Andrea Skanjeti më vuri në dorë një poemë me rreth 1700 vargje për kryengritjen e vitit 1911 të shkruar nga im atë në atë kohë, më vuri të mendoj se unë kisha ndjekur udhën e dëshirës së tim eti, pra pasioni i të shkruarit kishte lindur bashkë me mua përmes genit.

Sa e vështirë ka qënë për ju, të studioni dhe të shkruani librin e parë njëkohësisht ?

Libri i parë ka qënë me tregime të shkruara në kohë të ndryshme, disa madje të botuara kur isha punëtor në Kombinatin e Drurit në Shkodër e disa të shkruara në kohën e studimeve. Kujtoj me respekt redaktoren Emine Sadiku që më botoi tregimet e para në faqet letrare të gazetës “Zëri i Rinisë”. Për mua që kisha qënë punëtor e kisha shkuar në shkollë të mesme njëkohësisht, nuk ka qënë e vështirë periudha e studimeve, madje ishte një mundësi e madhe. Mbaj mend se atë kohë dëshira për të shkruar ishte aq e madhe e këtë e kish pikasur bashkstudentja Zenepe Luka që një ditë më solli një libër pa kapak e me zë të ndrojtur më tha: “Merre e lexoje, por kujdes se është libri i Bilal Xhaferrit”. Atë kohë Bilal Xhaferri ishte i arratisur e konsiderohej armik. E lexova me një frymë dhe aty ndjeva poezinë në prozë dhe magjinë e narracionit. “Purpuranti” më ka lënë pa frymë. Po edhe ato tregimet me temë aktuale në rrugët malore të kthesave të Gjegjanit ku kishte punuar vetë Bilal Xhaferri, ky admirues i flaktë i dokeve, zakoneve e bujarisë së malësorëve. Një ditë përmblodha tregimet e mia e me to në dorë shkova tek Dhurata Xoxa në shtëpinë botuese ku pata fatin të kem redaktor shkrimtarin Odhise Grillo.

Ka ndikuar emigracioni në krijimtarinë tuaj ?

Padyshim që jeta mërgimtare lë gjurmët e veta tek krijuesi, herë si plagë e herë si dhimbje, por më së shumti si mall i zjarrtë. Në mërgim ndjehet mungesa e dheut tënd, e njerëzve të tu, mungesa e gjuhës tënde madje edhe mungesa e ajrit që në mëmëdhe të duket krejt ndryshe e jo pak herë thua se edhe ajri në vendin tim flet shqip. Pra kemi një tendosje të telave të shpirtit që pa këto mungesa nuk do të nxirrnin atë tingull të mrekullueshëm që të drithëron.

Çfarë marrëdhëniesh ke me Shkodrën ?

Nuk di si t’i shpjegoj marrëdheniet që mund të ketë njeriu me vetveten. Unë përherë jam në Shkodër, por ardhjet e ikjet e mia janë të pabujshme. Takoj një mik apo një shok, pijmë një kafe aty ku bashkohet Pedonalja me Gjuhadolin apo tek çinari i Tophanës dhe kaq. Shkoj në bibliotekë dhe u dorëzoj disa kopje për çdo libër të ri që botoj. Si të thuash u bëj me dije ekzistencën time në art dhe këngët e mia të shpirtit për Shkodrën, që nuk janë vetëm poezi apo esé të veçanta, por me kapituj të tërë, apo tituj librash që lidhen me këtë qytet që është pjesë e ngjizjes sime edhe si njeri por edhe si krijues. Mjafton t’ju sjell titullin e një libri “ Trinia ime” ku pjesa më e madhe e krijimeve lidhen me vendlindjen time. Por edhe në një nga librat e fundit “U dashka të dal natën vonë” ka një kapitull me titull “Ode për Shkodrën”. Parathënia e shkruar prej meje në këtë libër “Poetika e fëmijërisë” flet për Shkodrën gjithashtu. Mendoj se lirizmi im fryn nëpër kanatet e fëmijërisë sime shkodrane pa të cilin nuk do të isha ky që jam. Por gjithnjë siç e thashë shkoj e vij pa e bërë të dukshme prezencën time sepse ajo gjendet në krijime para se fizikisht. Ndoshta kjo është një alibi e mirë për ata që në vendlindjen time merren me artin dhe më kanë harruar.

Eseja me titull “Bukuri Shkodrane”, çfarë mesazhi përcjell, përse ky titull ?

Kam plot esé që lidhen me Shkodrën. Mes tyre edhe një pjesë e librit “Bukuri Shkodrane”, titull që merret nga një esé në të cilën jam përpjekur të nxjerr në pah bukurinë e shpirtit e të trupit të vajzave e grave shkodrane në kohën e diktaturës, kur kjo bukuri anashkalohej apo mohohej e për këtë kisha një shëmbëllesë, mësuesen time Jolanda Pogu. Mësuese Landi ishte bijë e Pogut, pronarit të fabrikës së Sapunit në Shkodër që konsideroheshin të pasur e për këtë shiheshin me sy të keq nga regjimi. Po Landi Pogu ka qënë një nga vajzat më të bukura në Shkodër e me virtyte të larta. Ajo u martua në Tiranë dhe një ditë unë u gjenda në një klasë ku ajo jepte mësim. Ishte e bukur si yll dhe unë ndjehesha krenar se ajo ishte shkodrane. Kështu i kemi vajzat ne në Shkodër u thoja shokëve të shkollës që ishin nga jugu. Mësuese Landi më pyeti dhe kur i thashë mbiemrin tim më njohu sepse kishim qënë komshinj. Koha e solli që mësuesja ime “kjo bukuri shkodrane” të gjendej dhe mësuese e vajzës sime në shkollën “Avni Rustemi” në Tiranë. Dhe një ditë më vjen vajza plot gëzim e më thotë sesa e bukur ishte mësuese Landi, më pyeti për ty e më tha se të ka pasur nxënës. E unë me krenari i thashë time bije: “Të gjitha vajzat shkodrane janë të bukura. Edhe ti je e bukur se je shkodrane”. Kjo esé mbi të bukurën përbën jo vetëm tharmin e librit tim me atë titull, por edhe lajtmotivin e krijimtarisë poetike e eseistike dhe filmike.

Përveç të lexuarit si kaloni kohën e lirë ?

Nuk kam as kohë të lirë e as kohë të zënë. Liria është relative ndërsa koha ka vetëm një sens, do apo nuk do, ikën. Përpara alternativës që koha mund të ikë dhe mund të mos lërë pas asgjë, krijuesi i apasionuar është më i prirur të sakrifikojë kohën e lirë. Mua më duken paradoksale tituj të tillë televizivë si “Është koha për t’u zgjuar” apo “Jo vetëm kafe” e të tjera tororisje si këto. Arti nuk ka kohë, ai ecën bashkë me ty, edhe natën edhe ditën. Më kujtohet një episod që më tregonte Dada ime Katrinë për dajën e vet Kol Idromeno. Piktori kur erdhi në moshë të madhe nuk e zinte më gjumi, madje bënte çdo natë rrugën deri në kala, ku priste në botën e tij derisa andej nga Cukali e Maranaj niste e shfaqej dielli në lindje. Atëherë zbriste prej kalasë e shkonte të flinte. E shoqja Cina drithërohej prej meraku. Tek një artist i madh si Kolë Idromeno kohërat ishin mpleksur me ngjyrat në telajo, aty ishin edhe lindja edhe perëndimi i diellit, edhe koha e punës dhe koha e lirë e pushimit. Kjo mpleksje ndodh kur krijimi të bëhet qëllim i jetës dhe tundim i shpirtit e pa të cilin nuk e kupton ekzistencën.

Çfarë vlerësoni më shumë tek njerëzit?

Tek njerëzit vlerësoj më së shumti të qënit njeri. Pra të jenë vetvetja dhe të kenë ndjeshmëri ajo që quhet më së shumti humanizëm. Cilësitë e tjera konvergojnë apo divergojnë prej raportit me vetveten si njeri. Prandaj ndodh që i miri mbetet i mirë deri në fund dhe i keqi po ashtu, megjithëse të drejtën për të ndryshuar e ka gjithkush dhe porta e së mirës gjithmonë mbetet e hapur për njerëzit.

Si e konceptoni dashurinë si poet ?

Do ta thosha me pak vargje të poezisë sime “Zjarri” - “Kush nuk dëshiron të digjet si yll / nuk duhet të ngjitet kurrë në qiell/qielli është vendi ku digjen planete/ edhe në dashuritë njerëzore po ashtu/ nuk mund të ketë dashuri pa djegur veten.

Po në politikë jeni përfshirë ndonjëherë ?

Fjala përfshirë do të ishte kuptimi më i keq i marrjes me politikë, sepse në politikën e djeshme e të sotme shqiptare njeriu nuk vetpërfshihet, por e përfshijnë të tjerët duke e katapultuar e lozur me të si një marionetë. Që të merresh me politikë duhet të jesh pjesë e ndonjë klani. Që të përfshihesh në qeverisje dhe aparate administrative po ashtu. Pa klan nuk ka stan. Por me politikë jam marrë e merrem, sepse politika sipas vizionit tim nuk është pronë, ajo është një mënyrë mendimi, konceptimi, është analizë e sintezë, është konkluzion që del pasi ke stududiuar një realitet social, është qëndrim ndaj së keqes dhe prioritet ndaj progresit. Në këtë sens unë merrem me politikë madje në përditshmëri dhe botoj shkrime në shtyp e libra vazhdimisht pa qënë i inkuadruar në klane që më së shumti të kujtojnë një mafie ideologjike dhe korruptive se sa një formacion që kërkon zhvillimin e përparimin e vendit tonë që ka ngecur peng pikërisht i kësaj politike qorre për nga vizioni e talibaniste për nga prakticiteti.

Keni ndonjë projekt në të ardhmen ?

E ardhmja dhe e tashmja janë pjesë e një zinxhiri ndaj dua t’i përgjigjem pyetjes si një vazhdimësi. Pas “Kujto Poetin”, 2011 dhe “100 poetë për dashurinë” dy antologji me bashkautorësi këto, kam botuar edhe katër libra në vitin e kaluar 2012, “Zhgënjimi i Ambasadorit Amerikan” ese, “Flamuri në Deçiq” libër me krijimet dhe publicistikën e babait tim Palok Traboini, libër të cilit i bëra promovime në Prizren ku ka qënë mësues e në Tuz ku ka vendlindjen, si dhe dy vëllimet me poezi që kam përmendur. Kemi realizuar me skenaristen Angjelina Xharo dhe operatorin Ilia Terpini një film dokumentar “Lirikë shpirti” për poeten shqiptaro-amerikane Iliriana Sulkuqi, premierën e të cilit e bëmë sivjet në Tiranë e në Elbasan. Po këtë vit, me mbështetjen e Institutit për Integrimin e Jetimëve Shqiptarë drejtuar nga Ilir Çumani, realizuam një film dokumentar “Djaloshi me kitarë”, për njërin prej martirëve të Revoltës së Spaçit 1973, Skënder Daja, i cili u ekzekutua në moshën 22-vjeçare. Pjesë e krijimtarisë së këtij viti janë dhe dy libra me poezi “Atdheun e kam tek porta” me krijime të reja dhe vëllimin me lirika dashurie “Dashuri” ku përfshihen 200 poezi të përzgjedhura nga dhjetë librat e mi me poezi botuar më parë. Me këto më bëhen 22 libra të botuara, nga të cilët 19 në Shqipëri e tre në Athinë.

Kur do kemi në dorë një tjetër sukses libër, me poezi, tregime ose edhe roman pse jo ?

Nuk flitet për sukses, por thjesht për krijime poetike dhe publicistikë. Kam disa libra të përfunduar në dorëshkrim apo në proçes shkrimi nga të cilët “Çamëri- Zemra ime” një antologji me poezi për Çamërinë të përgatitur me poeten Fatime Kulli, “Libohova me Amerikën- afër dhe larg” një vështrim për traditat libohovite dhe jetën e libohovitëve që jetojnë kryesisht në Boston dhe Filadelfia, një vëllim me poezi të përkthyera nga autorë të huaj “Nga Safo tek Bukovski”, një vëllim me ese për letërsinë dhe natyrisht poezitë që më dalin herë pas here në shteg e unë përpiqem të mbush shportëzën time me ndjesi shpirti. Kam edhe projekte për filma dokumentarë të cilat është e pamundur të realizohen për shkak të mungesës së mbështetjes financiare. Njeriu gjithmonë bën plane e projekte, ashtu siç gjithmonë gjenden një mijë shkaqe për t’ia prishur e për të kërkuar diçka tjetër. Kërkimi e sprovëzat në fushën e krijimtarisë nuk kanë fund. Na ndiqni dhe në Facebook dhe Twitter

Teuta Taramani

Dërgo me email | Stampo artikullin