06/06/2013 10:37:18

Gjoka, flas për letërsinë

Intervistë me kritikun dhe shkrimtarin Behar Gjoka

SHKODER - Behar Gjoka një emër mjaft i njohur në lëmin e letrave shqipe. Në ambjentet letrare atë e njohin si studjues, si kritik, por edhe si shkrimtar. Pasioni që ai ka për letërsinë e tregon mjaft mirë edhe numri I konsiderueshëm I botimeve të tij gjatë perjudhës kohore 1996-2012. Ku mund të përmendim. - Në vitin 1996, boton vëllimin me tregime Udhëkryq, - Në 1999, romani Shitësi i gurëve të varrit, - Në 2000 merr çmim për romanin Orët e Ringjalljes, - Në 2002 boton librin studimor Poetika e Budit, i cili në konkursin Kombëtar të Ministrisë së Kulturës të vitit 2003 merr çmimin kombëtar “penda e Argjendtë”. - Në 2004 boton studimin Proza e Kutelit, - Në 2005 boton studimin Trebeshina ajsbergu i letrave shqipe, - Në 2006, riboton studimin Trebeshina-ajsbergu i letrave shqipe, me mbështetjen e Ministrisë së Kulturës së Maqedonisë. - Në 2007 boton studimin Sistemi Letrar Piramidal, - Në 2007 boton romanin Mashtrim i Bukur, - Në 2008 boton studimin Kadareja i Rilexuar, - Në 2009 ribotohet romani Orët e Ringjalljes, - Në 2010 botohet studimi Kuteli dhe Letrarja, - Në 2010 botohet gjithashtu edhe studimi Martin Camaj-shkrimtaria e tij, i cili u nderua në Panairin e Librit të këtij viti si libri më i mirë studimor.
- Në 2011 botohet studimi Migjeni në pakohësi, Po në këtë vit botonë Kosovë librin Shkrimtari i dy anëve të kufirit, që ka në qendër krijimtarinë letrare të shkrimtarit Agim Gjakova. - Në 2012 botohet libri Autonomia e kritikës letrare. Ftesës tonë për një intervistë ai iu përgjigj me shum dashamirësi.

Duke qenë se vlerësoheni si një nga kritikët më të mirë në vend, cili është këndvështrimi juaj për letërsinë shqiptare ?

Faleminderit për komplimentin, ka edhe të tjerë, madje ka sa të duash, por nisur nga librat e botuar unë jam më tepër studiues, që nganjëherë hedh vështrimin edhe në livadhin e kritikës letrare, që gjatë kësaj periudhë ka patur uljengritjet e veta. Tani të kthehemi tek thelbi i pyetjes, areali i letërsisë shqipe. Në fakt edhe në këtë anë, kemi një qasje të skajshme, ose e shohim vetne si qendra e botës, ose fundi i saj, kur në fakt letërsia shqipe është një fakt që zë fill qysh me Mesharin e Buzukut, e jo me De Radën apo Naim Frashërin, simbas akademizmit shqiptar, të mbytur në vorbullat sociologjike dhe monografike, sepse me këta dy të fundit letërsia i bie të jetë e re, pak më shumë se një shekull. Pastaj në të gjitha periudhat letërsia është rrekur të realizojë misonin e vetë, vetëmse tani jemi në një qerthull, absurd dhe të debatueshëm, sespe zyrtarisht, duket sikur letërsia shqipe, niset dhe mbaron me Kadarenë, kur në fakt edhe në letërsinë bashkëkohore ka një mozaik të përfillshëm, tektesh dhe autorësh, që nga Camaj, Pashku, Trebeshina, Qose, Agolli, Pipa, Arapi, Podrimja, Shkreli etj.

Çfarë raporti ka letërsia shqiptare në krahasim me letërsinë e huaj ?

Përgjigje: Në fakt jam lexues i pandarë i letërsisë së huaj, për shumëçka që bart ajo, e sidomos prej nivelit të ngritur letrar, por në anën tjetër, jam me sa mundem edhe një studiues i letërsisë shqipe, që do të thotë se ka vlera të njëmendta, por megjithatë duhet bërë shumë punë për ta njohur, si me thënë për ta nxjerrë në pah, si model letrar. Raporti ndërmjet tyre, përpos të tjerash, lidhet edhe me zgjedhjen personale, të lexuesit, kritikut apo studiuesit, e përsëri diçka mbetet si një çështje e hapur, ku secili ka gjykimin e vetë, ndonëse për shumë kohë letrat shqipe, nuk janë zhvilluar në koherencë me letërsinë e përbotshme. Megjithatë, janë dy anë të ndryshme, por njëherit janë dëshmi ekzistenciale e qenies njerëzore, që pret të zbulohet nga lexuesit e të gjitha kohërave.

Sipas jush cili është roli i kritikës në orientimin e lexuesit drejt një letërsie cilesore ?

Roli i kritikës, me gjasë metatekstet që vijnë pas teksteve letrare, është i dyfishtë, sepse nga njëra anë asaj i duhet që të afirmojë vlerat, por njëherit i duhet të vërej edhe mangësitë e pranishme, por ndërkaq nuk mendoj se kritika duhet të orientojë, sepse ai model e ka kryer misionin e vetë, me kritikën e realizmit socialist, megjithëse ka reminishenca të saj, që shpesh shihen në mjediset zyrtare. Për të vajtur tek letërsia cilësore, ka një mijë mënyra, pyetet dhe bisedohet me shumë njerëz që kanë lidhje me letërsinë, mbase merret në konsideratë edhe mendimi kritik, por të mos harrohet, për asnjë shkak dhe rrethanë, shija personale, e cila të shpie natyrshëm tek librat që të interesojnë, pse jo edhe tek librat kualitativ.

Sa shfaq interes lexuesi i sotëm për letërsinë e periudhës së Rilindjes ?

Përgjigje: Përgjithësisht, zaten si kudo tjetër, edhe në hapësirat shqiptare, ka rënë interesi për letërsinë, por për çudi gjithnjë për lexuesin shqiptar, Rilindja dhe letërsia e saj, kanë rujatur nivelin e komunikimit me lexuesin, madje si asnjë periudhë tjetër, e kjo me sa duket lidhet, përpos të tjerash, me rivitalizmin që ngjau atëbotë, me fatin e kombit dhe të qenies shqiptare, si dhe të gjuhës dhe kulturës sonë. Pra, jemi në kërkim të rrënjëve të mbijetesës, ka jo pa gjasa edhe për faktin se projekti i rilindasve, bashkimi i trojeve, idealeve, interesave, kulturës është ende një proces i hapur, e prandaj ruhet niveli i lexueshmërisë për veprën e Fishtës, De Radës, N. Frashërit, Skiroit, etj.

Dimë se ke studiuar disa autorë të rëndësishëm të letërsisë shqipe, siç janë Kuteli, Camaj, dhe Migjeni, pse pikërisht këta të tre ?

Kam shkruar për Budin, poetin dhe prozatorin e parë të letrave shqipe, për Trebeshinën, që duhet kohë për ta bërë pjesë të vlerave të letërsisë shqipe, për Kadarenë, në kuptimin e qasjes si rilexim, pra duke hequr dore nga adhurimi dhe mitizimi, që po e shoqëron këtë shkrimtar, prej kaq vitesh. Nga ana tjetër, për Kutelin, kam shkruar dy libra, për Camajn, kam në dorë një libër të dytë, ndërsa Migjeni është një pikë reference e letërsisë moderne shqipe, dhe absurdi i trajtimit të kësaj dukurie, në sistemet e ndryshme është absurd, përballë kontributit të jashtëzakonshëm në përfshirjen e letërsisë shqipe në shtjellat e modernitetit.

Dua te ndalemi pak te Migjeni, çfarë ka të veçantë në krijimtarinë e tij ?

Jam rrekur të jap një përgjigje në librin Migjeni në pakohësi, botuar në vitin 2011, rreth krijimtarisë së tij, gjithnjë në kërkim të veçanësisë që përfaqëson vepra e tij, dhe ajo që më duket mua si e tillë, pra një dëshmi origjinale, prani e rrokshme në poezi dhe prozë, është fryma moderne, mbase kemi të bëjmë me një modernitet në thënie dhe shenjat artistike, në sendërtimin e vargëzimit të lirë dhe në një rrëfim me ritmikë të pazakontë, në shkrimin e prozave të ndryshme, që ende dhe sot e kësaj dite nuk është tejkaluar nga shkrimi letrar në gjuhën shqipe. Është një rast unik i letrave shqipe, që në dyzet e pesë poezitë e Vargjeve të Lira, pra të gjithë universin poetik, mjeshtri i fjalës poetike nuk gjendet asnjëherë i përgjumur, në kuptimin që të jetë i shkujdesur në stil, detaj a kuptim. Migjeni, pra për shkak të modernitetit mental dhe konceptuale, vijon që të mbetet edhe sot e kësaj dite, një nga pikat referenciale të letrares moderne, të fjalës shqipe.

A mendoni se Migjeni nuk po merr vendin qe meriton ne letërsinë shqipe ?

Migjeni, vepra e njëmendtë letrare, i ka kaluar të gjithë fazat, të dukjes, shkëlqimit, heshjtes dhe rivitalizmit, madje në myënyrë të rrufeshme si pak të tjerë mjeshtra të letrave shqipe: - Në kohën e monarkisë u ndalua shpërndarja e përmbledhjes Vargjet e lira, pra duke u censuruar, vetëm për faktin se një pjesë e poezive dhe prozave të tij ishin botuar në revistën Bota e Re, por megjithatë kjo bëri që të lexohej më tepër, madje të shpërndahej nga njëra dorë në tjetrën, tashmë fshehurazi. - Në kohën e monizmit, po për këtë arsye, u pa si një përfaqësues i idealeve komuniste, kur në fakt bota poetike migjeniane, nuk kishte shanse të përfshihej në shërbesat idelogjike, pra krejt me pa të drejtë u projektua si i tillë, dhe prandaj e vendosën në krye, njëherit për ta përdorur kundër Fishtës, për ta shmangur atë nga panteoni i letrave shqipe. Kuptohet të tjerët, pra fitimtarët e botës së re, i kryen këto akte makabër, se Migjeni kishte kohë që kishte ikur në amshim, duke na lënë krijimtarinë e tij, që do t’i rezistonte kohës. - Në kohën tonë, pra në demokraci, ka një tërheqje nga Migjeni, për të lënë në heshtje dhe harrim, po ashtu ka një përpjekje që të projektohen rrënjët joshqiptare të tij, bazuar kryesisht në interpretime rastësore dhe të pargumetuara. Sa paku në kuptimin letrar, nuk është gjendur ende asnjë varg apo rresht në prozë, pra tekst letrar i shkruar në gjuhë të tjera. Përdorimit vetëm i letërkëmbimit, që lidhet me shkollimin në Tivar apo Manastir, shkruar në gjuhën serbe, është më tepër dëshmi e lidhjeve të mundshme të shkollimit dhe jo e origjinës serbe, sepse nëdrkohë sa shqiptarë e flasin serbishten apo greqishten, por dhe anasjelltas, sa prej tyre e flasin gjuhën shqipe, në fakt kjo situatë na nxjerrë tek një gjendje specifike e banorevë të rajonit, komunikimi bilingual/dygjuhësh, që më shumë shërben si urë komunikimi, e jo si një atribut tjetërsimi i figurave të tilla si Migjeni.

Migjeni u nda nga jeta në moshën 28 vjeçare, a do arrinte një nivel më të lartë krijimtaria e tij, po të jetonte shumë më gjatë ?

Është një debat, që herë duket, e herë zhduket, rreth krijitmarisë letrare të Migjenit. Thelbi I tij, në fakt është ngritur mbi një hipotezë fictive, që nuk ka dhe aq shumë vlerë, si dhe po kaq duket sikur ajo që trashëgojmë prej tij, duhet parë më ndryshe. Një shkrimtar, mund të mbetet si pjesë e letërsisë, për një varg a poezi, për një libër, sepse nuk është sasia e veprave të botuara parimi që shpalos vlerat. Nga ana tjetër, hipoteza, që nuk asnjë shans që të provohet, se si do të ishte vpera e tij po të kishte jetuar më gjatë, ishte edhe një ikje absurd përballë letrares që bart poezia dhe proza e tij. Libri Vargjet e lira, jo vetëm hodhi themelet e poezisë moderne shqipe, po kaq solli një mentalitet tjetër, etikë dhe filozofi të ndryshme, së cilës edhe në shëkullin e njëzet e një, nuk ia lëviz dot asnjë pikë të nivelit që shënon qysh në dukjen e parë.

Le të kthehemi në ditët e sotme, sa premton për të ardhmen letërsia e autorëve të rinjë? Shohim se autorët e rinjë janë të prirur më shumë drejt poezisë se sa gjinive të tjera letrare, pse ?

Përgjigje: Mosha e poezisë dhe poezia pa moshë, është një qark ku përfshihet secila letërsi, ndonëse për letërsinë shqipe, nuk ka një qasje serioze ndaj kësaj ane, ku ngërthehet realisht gjallimi i poezisë. Mosha e poezisë, besoj se kalon shpejt, ndërsa poezia e vërtetë nuk ka moshë, madje nuk ka as hapësirë, por është një shtegtare që liviz pa leje dhe vizë kalimi, mbase është edhe një dritë që rrezaton më shumë se gjithçka tjetër në shpirtërat njerëzor. Ka një grupim poetësh, që premtojnë, por duhet të largohen nga dëshira e marrë për të marrë çmime letrare, sepse të krijojnë përshtypjen e rrejshme sikur poezia ndërvaret nga ato, dhe ulin në mes tonë atë që shpesh nëpër këto vite e kam emërtuar si letërsi e çmimeve, po kaq duhet të hiqet dorë nga adhurimi, krejt i pavend i shkrimtarëve, që pothuajse e kanë përfunduar misionin e tyre, dhe të vijojnë më tej, sepse në letërsi, sidomos në poezi, ka kuptim të ecësh, ashtu si në alpinizëm, të ecësh rrufeshëm, nëse do të pushtosh majat, se për ndryshe nuk e vlen as ta mendosh t’i kushtohesh letërsisë. Ka një përshtypje, që prirja është më e madhe në shkrimin e poezisë, ndonëse nuk është se janë hedhur hapa njohës mbi këtë fakt. Për momentin, në lëvrimin e prozës ka një tërheqje dhe kjo bie në sy më shumë në prozën e shkurtër, por poezia hynë me vrull në të gjitha herët, bart breroren e princeshës në ligjërimin letrar, e po kaq është edhe aspekti i shijes së parapëlqimeve ndaj poezisë.

Intervistoi Klodian Taramani

Dërgo me email | Stampo artikullin