Video
02/09/2014 16:18:00
SI JENI NGA MENDJA ZONJĖ ?
Intervistė me Nexhmije Hoxhėn
TIRANE - Roland Qafoku: Nė nėntor, mbushen 70 vjet nga ēlirimi i Shqipėrisė nga pushtuesit gjatė Luftės sė Dytė Botėrore. Pėr tė diskutuar pėr kėtė, unė kam ftuar njė nga protagonistėt mė tė rėndėsishėm tė kėsaj lufte, zonjėn Nexhmije Hoxha. Mirėseerdhėt nė emisionin Debati nė Channel One!
Nexhmije Hoxha: Faleminderit !
Roland Qafoku: Zonja Hoxha, jo vetėm muajt e fundit, por edhe vitet e fundit ėshtė diskutuar shumė pėr atė qė ka ndodhur gjatė Luftės sė Dytė Botėrore nė Shqipėri. Sivjet, qė ėshtė edhe 70 vjetori i ēlirimit tė Shqipėrisė nga pushtuesit italianė dhe gjermanė, debatet janė bėrė edhe mė tė zjarrta. Si protagoniste e kėsaj lufte, cili ėshtė vlerėsimi juaj personal pėr kėtė luftė ?
Nexhmije Hoxha: Gjatė Luftės Nacional Ēlirimtare qė u zhvillua nė vendin tonė, gjatė Luftės sė Dytė Botėrore, ėshtė lufta mė e madhe, mė e organizuar, mė e lavdishme nė historinė e popullit Shqiptar pėr ēlirimin e vendit. Ėshtė lufta qė arriti unitetin nė shkallėn mė tė lartė popullore, pa dallim feje, krahine dhe ideje dhe kjo u realizua pėr herė tė parė, sipas ėndrrės sė rilindasve tonė tė mėdhej, tė cilėt me fjalėn poetike kėrkonin kėtė unitet tė popullit shqiptar. Sipas mendimit tim, ėshtė lufta, qė hodhi themelet e para tė shtetit tė ri nė vendin tonė, shtetit modern, demokratik, popullor. Ėshtė lufta qė i hapi rrugėn dijes dhe pėrparimit, pėr emancipimin e shoqėrisė shqiptare dhe veēanarisht tė gruas shqiptare. Kėto dhe tė tjera vlera tė kėsaj lufte, kanė ndikuar nė gjithė zhvillimet e mėvonshme nė vendin tonė e deri nė ditėt e sotme.
Roland Qafoku: Zonja Hoxha ! Janė tre cilėsime pėr atė qė kanė ndodhur nė Luftėn Nacional-Ēlirimtare, gjatė Luftės sė Dytė Botėrore. Cilėsimi i parė, ėshtė qe ishte njė luftė heroike, sepse ne u radhitėm nė krah tė aleancės mė tė rėndėsishme tė asaj kohe dhe nė krah tė aleancės fituese. Cilėsimi i dytė, ėshtė qė ishte njė element tė luftės civile, pra njė luftė gjysmė civile. Cilėsimi i tretė, qė ishte njė luftė civile. Nė kėtė reliev cilėsimesh, cili ėshtė qėndrimi dhe mendimi juaj, pikėrisht duke qenė se ju ishit protagoniste e asaj lufte ?
Nexhmije Hoxha: Bindja time e patundur nė kėtė drejtim, ėshtė qė lufta Nacional-Ēlirimtare ka qėnė njė luftė e pastėr dhe nuk mund tė mendohet ndryshe. Ky ėshtė realiteti qė ka ekzistuar, realiteti qė kam njohur personalisht. Nuk ka qėnė as luftė civile, as me elementė civile. Kjo ėshtė e pėrcaktuar edhe nė protokollet juridike ndėrkombėtare, qė nė njė vend qė ka pushtues tė huaj, nuk ka luftė civile, por luftė kundra pushtuesit. Pėr sa i pėrket atyre qė thonė se lufta Nacional-Ēlirimtare ėshtė luftė civile, ato e pėrmbysin komplet, kjo bėhet sipas interesave tė tyre sepse duan tė mbulojnė faktin qė ata nuk morėn pjesė nė luftė dhe qė e paraqitėn kėtė si njė luftė tė huaj, sikur nuk ishte luftė e shqipėtarve. Pėr mendimin tim, nuk kishte as elementė luftės civile. Ėshtė fakt, siē e pėrmenda mė lart qė janė nė protokollet juridike ndėrkombėtare, qė kėtu u bė lufta kundra okupatorit. Nė qoftė se element tė ndryshėm shqiptarė, u bėnė parzmore e kėtyre reparteve pushtuese, i ēonin pushtuesit nė ēerdhet partizane dhe morėn pjesė nė arrestime e pushkatime tė kėshilltarėve, kjo ėshtė fakt. Nė qoftė se kėrkojnė elementė tė luftės civile, mund ta kėrkojnė tek kėta njerėz qė qenė mbėshtetės tė okupatorėve dhe ēonin vėllezėrit e tyre. Mėgjithatė as kjo nuk qėndron. Pėr mendim tim, qe luftė e pastėr Nacional-Ēlirimtare.
Roland Qafoku: Pse vendosėt qė ju tė merrnit pjesė nė Luftė, nė fillim ilegale nė qytet, e mė pas nė formacionet partizane. Ju ishit njė vajzė shumė e re, njė vajzė qė studionte, njė vajzė qė jetonte nė kryeqytet, ishit njė vajzė qė kishit ėndrra si vajzat e tjera. Ēfarė ishte ky pasion, qė ju tė angazhoheshit nė kėtė luftė dhe tė ishit ilegale, duke rrezikuar jetėn, e mė pas tė kalonit nė forcat partizane ?
Nexhmije Hoxha: Fillimisht unė mora pjesė nė luftė spontanisht dhe vullnetarisht, si gjithė rinia shkollore dhe punėtore nė Shqipėri nė ato vite dhe u pėrfshiva nė demostratat e fuqishme qė u zhvilluan nė ato kohė. Demostata tė fuqishme qė nga data 6 prill 1939, qė nuk ishin parė asnjėherė nė Shqipėri, ku zhvilloheshin nė Tiranė, tė paktėn ku unė kam marrė pjesė, nė sheshin Skėndėrbej dhe veēanarisht para pallatit tė Mbretit Zog ku kėrkonim armė. Nė fakt, Ahmet Zogu u premtoi qė do u jepte armė, madje premtoi qė, do jem i pari qė do vesh opingat. Tė nesėrmen, kur me 7 prill u pushtua Shqipėria, u shkel toka shqiptare, filluan tė hyjnė nė Tiranė tanket dhe autoblinat, rinia shqiptare dhe populli shqiptar, e panė qė Mbreti Zog i tradhėtoi, i braktisi, duke marrė me vete edhe gjithė thesarin e vendit. Kjo e zemėroi jashtėzakonisht rininė, por nga ana tjetėr solli edhe njė farė hutimi sepse pushtuesit veēanarisht punuan qė tė zinin rrėnjė mirė nė tokėn shqiptare dhe nė shpirt e nė zemrat e shqiptarėve dhe prandaj bėnė tė pamundurėn duke organizuar aksione, vizita nė Itali qė nga fėmijėt e vegjėl, intelektualėt, nxėnėsit, studentė qė tė kryenin studime nė Itali dhe shumė forma tė tjera. Gjatė kėsaj periudhe, nga viti 1939 deri mė 1941, rinia bėnte aksione tė dukshme. Ishin dy demonstrata, njėra nė pėrvjetorin e 7 prillit tė pushtimit dhe tjetra nė 28 nėntor, nė ditėn e Flamurit dhe Pavarėsisė sė vendit. Nga eksperienca ime, ne nė institutin Nėna Mbretėreshė bėnim aksionet e brendshme, i lamė tė gjitha bisedat letrare qė bėnim dhe ju futėm aksioneve qė ishin shumė tė kufizuara. U lidhėn me tė gjitha nxėnėset qė mernin pjesė nė masė. Ne grisjen e flamurit me sopata, publikisht nė mėngjes, me thyerjen e portreteve tė Musolinit qė ishin vendos nė klasa. Kanė qėnė tė bukura, sabotimi i tė gjitha aksioneve qė organizmit por sidomos e mėsimit tė doktrinės sė fashizmit.
Roland Qafoku: E kishit lėndė tė veēantė ?
Nexhmije Hoxha: U bė nė njė mėnyrė tė fortė, qė ata nuk mundėn tė zhvillonin mėsimin e doktrinės fashiste. Pėr shembull nė klasė vinte mėsuesja dhe e gjithė klasa me vizore i binte bankės, bėnin zhurmė, nuk e linin tė fliste, i mbyllnin derėn. U bė problem dhe u morėn dhe masa, pėrjashtim nga shkolla. Njėkohėsisht nė masė, ndihej njė masė uljeje nė rrugėt, gjėndjen ekonomike, fshatarėsia punonte pėr rrugėt. Dhe ndihej nevoja e formimit tė njė organizme, tė njė shtabi, qė tė organizonte dhe mobilizonte gjithė kėto forca tė gjalla, qė zienin pėrbrenda por ishin tė pėrēara dhe kėrkonin njė organizim. Nė kėto kushte u themelua Partia Komuniste e Shqipėrisė, nga bashkimi i katėr grupeve komuniste me 8 nėntor 1941. Dhe qė nga kjo kohė, filloi njė punė mė e organizuar, kishte sabotime, aksione tė ēdo natyre.
Roland Qafoku: Zonja Hoxha, ju keni qenė pjesėmarrse aktive nė jetėn ilegale dhe mė pas nė ēetat partizane. Ju si shumė protagonist tė tjerė, keni shkruar kujtime dhe i keni nė librat tuaj. Madje janė shumė persona qė kanė lėnė kujtime tė asaj kohe. Unė pothuajse i kam lexuar tė gjitha kujtimet, jo vetėm tė shqiptarėve, por edhe tė huaj qė kanė shkruajtur pėr Luftėn e Dytė Botėrore. A ka ndonjė episod tė veēantė qė ju nuk u shkitet nga mendja ?
Nexhmije Hoxha: Po, tani do ju them pėrse zgjodha nė ilegalitet nė qytet. Kjo erdhi natyrshėm, nė bazė tė kėrkesave qė ngrinte Partia ku unė beja pjesė, dhe isha njė nga anėtaret kryesore tė ditėvė tė para pas themelimit. Kėshtu qė me themelimin e Partisė filloi aktiviteti ynė, pėr shembull u thirr mbledhja e rinisė komuniste, qė do ishte si njė bėrthamė e rinisė.
Roland Qafoku: Pas themelimit tė Partisė Komuniste ?
Nexhmije Hoxha: Po. Deri nė vitet 1939, ne i bėnim vetė aksionet, sigurisht nėn drejtimin e komunistėve. Unė isha ngarkuar nga Qemal Stafa, pėr punėn qė duhet tė bėnim me grupet. Ishim tre-katėr veta, me grupe tė vogla nė ēdo klasė dhe ishte njė punė e kufizuar. Merreshim me njohjen e letėrsisė revolucionare. Pas vitit 1941, ne e ndyshuam mbledhje luksi dhe filluam tė merreshim me punė tjetėr. Unė personalisht, si militante e kėsaj partie tė re fillova tė kryej, po ato detyra qė mė ngarkonte partia. Dua tė them qė e para mbledhje e themelimit tė rinisiė komuniste, u bė dy javė pas themelimit tė Partisė ku unė isha si pėrfaqėsuese e grupit tė Shkodrės.
Roland Qafoku: Pėrse me grupin e Shkodrės ?
Nexhmije Hoxha: Unė kam qėnė nė grupin e Shkodrės. Vėrtetė quhej grupi i Shkodrės por nė fakt zhvillimi bėhej nė Tiranė drejtuar nga Vasil Shanto dhe Qemal Stafa. Unė isha anėtare e kėtij grupit, qė nga viti 1937, kur bėra takimin e parė me Qemal Stafėn. Prandaj mora pjesė nė kėtė mbledhje, ku u zgjodh komiteti qėndror i rinisė prej pesė vetash, me sekretar politik Qemal Stafėn dhe sekretar organizativ Nako Spiron dhe unė isha anėtare e kėtij grupi. E dyta, u organizua konferenca e parė e Partisė pėr qarkun e Tiranės. Kėtu u thirra si anėtare e Komitetit Qėndror tė Rinisė, qė tė merresha me rinine, shtypin dhe gruan. U zgjodha nė detyrė tjetėr, si anėtare e Komitetit Qarkor tė Tiranės dhe pėr kėtė kam qenė deri nė fund, derisa jam larguar nga Tirana. Kėto dy mbledhje, bėn qė unė tė qėndroj nė Tiranė. Pėr kėtė, nuk vendosnim vetė. Partia caktonte, dhe mund tė mė largonte nga Tirana, isha nė dispozicion. Unė isha banuese nė Tiranė dhe pak muaj mė vonė, nė janar tė 1942, u emėrova si mėsuese nė njė shkollė fillore nė klasėn e parė nė Tiranė, ku punova si mėsuese vetėm katėr muaj. Pasi nė 12 Prill, erdhėn tė mė arrestonin se si duket unė isha kompromentuar nė demostratėn e 7 Prillit tė 1942, ku kisha rėnė nė sy. Nga ky moment, ika nga shtėpia dhe nisi jeta ime si ilegale. Personi qė kishte ardhur tė mė arrestonte nga italianėt, kishte qėnė njeriu jonė, i futur nė milicinė italiane, gjė qė ne e praktikonim pėr tė marrė informacione nga brenda. Ai kishte ardhur jo pėr tė mė arrestuar, por pėr tė mė paralajmėruar. Djali xhaxhait tim Skėndėr Xhuglini, u mundua ta bindi dhe ai tha tė ikė. Mirė, do tė iki, por do tė vij prap. Nė fakt ky ishte njė lajmėrim, mirėpo ne nuk e dinim. Nė dhomė u krijua njė panik i madh, sepse shikonim nga dritarja qė kushėriri im bėnte tentative ta mbante. Jo vetėm qė isha brenda shtėpisė dhe nuk mund tė lėvizja, qėlloi qė ne kishim njė murgeshė italiane katolike. Drita Kosturi, punonte me ta nė njė mision tė murgeshave nė Shqipėri, ku mėsonin vajzat si tė qėndiste. Ajo qoftė si antifashiste, por edhe pėr interesa personale, iku nga misioni dhe Drita ma solli mua nė shtėpi. Kėshtu qė mė e madhja, ishtė se do tė mė gjenin me njė italiane. Kėshtu qė i thashė nėnės, qė vishi fustanin tėnd e jepi njė shami, ndėrsa asaj i thashė mos fol se je shurdhmemece. Personi qė kishte ardhur tė mė arrestonte iku dhe unė menjėherė nga oborri nė oborr tė fshqinjėve tiranase dola nė rrugė (qė sot quhet Qemal Stafa), atė mesditė. Po atė ditė nė mbrėmje, isha e ftuar tė marr pjesė nė konsultėn e Aktivit tė Partisė Vendore, qė ishte thirrur tė bėnte njė analizė se ēfarė ėshtė realizuar deri nė atė kohė. Mernin pjesė sekretarėt politik tė partisė, sekretarėt organizativ, gjithė Komiteti Qėndror provizor i Partisė dhe Komiteti Qėndror i Rinisė.
Por derisa prisja pėr tė shkuar nė mbledhje, nuk kisha ku tė shkoja, kėshtu qė vendosa tė shkoj tek njė hallė e babait tim e prita gjer nė mbrėmje. Nė darkė, shkova tek shtėpia e Bije Vokshit, ku edhe do tė zhvillohej mbledhja.
Roland Qafoku: Diku kėtu tek stacioni i trenit..
Nexhmije Hoxha: Po, nė fund tė rrugės sė Bulevardit. Kjo ėshtė edhe mbledhja qė mė bėri tė njihem mė afėr me Enverin. Por qė nė kėtė moment dola ilegale, lashė edhe shkollėn, mė 12 Prill. Dua tė bėj njė parantezė. Kur ika nga shkolla pėr katėr muaj sepse erdhėn tė mė arrestonin, unė duhej tė bėja raporte. Mora rrogėn deri nė fund tė vitit shkollor. Paranteza ime ėshtė qė intelektualėt e vendit tonė, ishin antifashist tė vendosur.
Roland Qafoku: Domethėnė ishit edhe ilegale edhe rrogėn ua jepnin ?
Nexhmije Hoxha: Jo. Pas kėsaj filloi. Se unė shkoja nė shkollė mėsuese. Pėr shembull si anėtare e Komitetit Qėndror tė Rinisė, nuk dihej kjo. Gjithė natėn ishim nė mbledhje dhe kur shkoja nė mėngjes, gati mė vinte pėr tė fjetur. Dhe qė tė mos flija, e ngrija klasėn qė tė bėntė ndonjė gjė qė tė zgjoheshin.
Roland Qafoku: Ky ėshtė moment mė i vėshtirė ?
Nexhmije Hoxha: Ky ėshtė momenti qė mė bėri tė dal ilegale. Paranteza ishte se unė duhej tė bėja raporte mjekėsore pėr tė marrė rrogėn. Tani janė intelektualėt si mjekė, arsimtarė, qė mė dhanė raporte mjekėsore pėr njė kohė dhe Drejtori i Shkollės dhe Inspektori i Arsimit i justifikonte tek Ministria e Arsimit, qė unė tė merja rrogėn. Nga mjekėt, qė as nuk mė njihnin. Ishte atėherė mjeku Mokin, qė tip misterioz dhe unė e pata njohur kur isha fėmijė, por nuk ėshtė se mė kishte njohur.
Roland Qafoku: Pėrse e bėri ai kėtė ?
Nexhmije Hoxha: Pa mė njohur, duke e ditur qė po jepte njė raport fals. Petraq Leka, neurolog ka hedhur edhe ai firmėn, qė unė tė merja rrogėn. Kjo tregon se intelektualėt shqiptarė nuk ishin komunistė, por antifashistė.
Roland Qafoku: I ke takuar pas lufte kėta doktorėt ?
Nexhmije Hoxha: Kam takuar tė tjerė sepse ndihmonin vėllanė tim, ndihmonin tė tjerė. Nė Konsult, nė ato qė them por edhe mė vonė, njė nga vėshtirėsitė e mėdha ishte kur na detyronim qė mbledhja tė ndėrpritej. Nė mbledhjen e Konsultės, kishim punuar gjithė ditėn dhe vinte lajmi se shtėpia po vėzhgohej. Ne do punonim jo vetėm atė natė, por dhe netė tė tjera. Pasi ne raportonim pėr qarqet e tyre. Erdhi lajmi se dikur i veshur civil, po vėrtitet poshtė e lart shtėpisė. Sigurisht ne nuk mund ta neglizhonim njė lajm tė tillė, se mund tė ishte njė parapėrgatitje pėr njė rrethim. Dhe mbledhja u ndėrpre. Enveri, si zot shtėpie i Tiranės sepse ishte sekretar pėr Tiranėn, i shpėrndau tė tėrė. Ikėn tė tėrė. Mbeta unė dhe Bije Vokshi. Ne lamė dhomėn, qė po tė vinte kontrolli tė mos linim asnjė gjurmė pėr njė mbledhje. Mirėpo pėr mua, ajo ishtė nata e parė e ilegalitetit dhe isha shumė e prokupuar se ku do tė fle sonte. Kjo ishte vėshtirėsia tjetėr e ilegalitetit sepse ku flije njė natė, nuk flije tė nesėrmen. Kėtė e vuri re Enveri dhe mė tha hajde me mua. Mė kėrkoi tė hipja edhe nė biēikletė pėrpara dhe unė protestoja. Mė tha Shpejt se po vjen Ndalim-Qarkullimi, gjithė seriozitet. Ai ishte veshur si punėtor, me kasketė, me ato veglat, telat e unė si sinjorinė. Mė ēoi nė shtėpinė e njė mikut tė tij antifashist, Syrja Selko, ishte pranė centralit elektrik, karshi shkollės Qemal Stafa. Njė shtėpi njė katėshė, me njė derė drejt e nė rrugė. Aty unė kalova natėn e parė tė ilegalitetit dhe fjeta me tė fejuarėn e tij, Bibika e quanin. Tė nesėrmen, do tė mbahej mbledhja. U tha tė shkojmė nė shtėpinė e Misto Mames, andej nga rruga Bardhyl. Mirėpo duke u futur, unė, disa gra e shokėt e mi, tė veshur me borsalinė me tė tjerė punėtorė, ra nė sy tė disa njerėzve dhe nuk u bė fare mbledhja.
Roland Qafoku: Zonja Hoxha, sot kur dėgjojmė ne, brezi tjetėr apo mė tė rinj, i bėjnė disa gjėra pėrshtypje. Ēfarė ishte pėr njė vajzė si ju, vetėm 20 vjeē qė tė bėntė kėto gjėra. Ēfarė thoshte babai e nėna juaj? Ēfarė thoshte vėllai, qė kjo vajzė ikėn papritur nga shtėpia dhe angazhohet me rezistencėn ndaj pushtuesve. A nuk ishte kjo njė herezi, pėr mė tepėr qė ju ishit njė vajzė? Mund ta kuptojmė ne sot, pėr njė djalė dhe pėrsėri ishte e rrezikshme, njė gjė e jashtėzakonshme, po qė kėtė ta bėntė njė vajzė nė vitin 1940? A ju thoshte njeri juve zonjė, a jeni mirė nga mendja ?
Nexhmije Hoxha: Unė dua tė shpjegoj pėr kėtė transformim tė madh nė mentalitetin e njerėzve, qė nga prindėrit e mi qė mė donin tė mbulonin nė ēarēaf, qė nė moshėn 12 vjeēe. Unė dhe mėsuesja, bėm presion mbi prindėrit e mi qė unė tė vahzdoja shkollėn dhe mė nė fund, e fitova kėtė tė drejtė pėr tė vijuar studimet nė Insitutin Femeror nė Tiranė Nėna Mbretėreshė. Pikėrisht pėr kėtė gjė, i pėrgjėrohem luftės Nacional-Ēlirimtare, sepse ajo solli njė pėrmbysje nė jetėn time edhe tė vajzave shqiptare. Mua personalisht, mė bėri kjo qė jam. Por unė pashė tek prindėrit e mi qė donin tė mė mbulonin me ēarēaf, ato vetė u internuan, u bėnė shokė tė mi, bashkėluftėtarė. Shtėpia e tyre, shtatė herė u kontrollua, pėr mungesėn time dhe pėr shkak timin, e shumė tė tjera. Pastaj vėshtirėsia ishte se ēfarė thonin. Unė isha ēdo ditė nė luftė me kėtė mentalitet. Unė me prindėrit me mi si dhe tė tjerėt, aq mė shumė tė rrethit tė krahinave tė pėrcaktuara, si Dibra. Ne punonim shtėpi mė shtėpi. Unė vetė kur isha edhe nė Dibėr, u thoja: Ja dhe unė, dibrane jam. Mua mė ka lėnė babai im, ti pse nuk e le vajzėn. Dhe e mernim edhe nė besė. Jo vetėm kaq, por kjo tregoi edhe patriotizmin e popullit. Pėr hak tė atdhetarizmit, ai bėntė akte dhe e jepte vajzėn. Prandaj u bė kjo pėrmbysje nė emancipim.
Roland Qafoku: A keni pasur ndonjėherė frikė ?
Nexhmije Hoxha: Frika vjen ditė pėr ditė. Tek ajo e illegalitetit, nė ndryshim me partizanėt, ilegalėt nė ēdo ēast janė nė rrezik. Edhe natėn, edhe ditėn, edhe kur fle. Dhe nuk dihet nėse tė ndalon nė rrugė, tė vjen nė shtėpi tė arreston, tė vjen natėn tė rrethon sic ka ngjarė, edhe bėhėn edhe ato epopetė si e heronjve tė Shkodrės. Prandaj frikė ka, por nuk e di se pėrse kur e mendoj, nuk mud tė them qė nuk kisha frikė por ishim krejt tė mobilizuar. E quanim normale, merrnim masa pastaj.
Roland Qafoku: Zonja Hoxha, ju keni njohur shumė protagonist te tjerė qė sot nuk jetojnė mė, por qė janė personazhe shumė tė rėndėsishme tė historisė asaj kohe. Si i keni njohur ju disa personazhe si Qemal Stafa, Mihal Duri, Vojo Kushi, qė nė njė formė apo tjeter janė heronjt e asaj lufte ?
Nexhmije Hoxha: Unė jam njohur me ta dhe shumė tė tjerė. Me Vasilin dhe Qemalin, jam njohur qė nė vitin 1937, ku unė u futa nė grupin komunist dhe unė shkoja lirisht nė shtėpi sepse ishin edhe kėto rrethana. Unė shkoja shpesh se motrėn e Vasilit e kisha shoqe klase dhe aty ishte dhe Qemali. Jo vetėm qė Qemali, ishte njėkohėshit dhe edukator i grupit tonė tė shoqeve. Kėshtu qė e njihja. Ndėrmjet Vasilit dhe Qemalit kishte njė lidhje tė jashtėzakonshme tė respektit reciprok, dashurie reciproke. Ai si mė i moshur e punėtor dhe Qemali si mė i ri.
Roland Qafoku: Pse, sepse dihet qė kishin diferencė ?
Nexhmije Hoxha: Ata ishin krejt natyra tė ndryshme. Vasili i qetė, i heshtur dhe shikonte me njė buzėqeshje shpėrthimet rinore tė Qemalit, i cili nuk rrinte dot nė njė vend ulur, qoftė nė debat politik, qoftė nė shaka. Vasili e shikonte me kėnaqėsi tė madhe. Vojo Kushin, e kam njohur shumė pak. Gjatė kohės qė unė isha anėtare e qarkorit te partisė sė Tiranės, e Vojo ishte anėtar pėr njėsitet guerile. Pra nė mbledhje mė shumė e nė njėsitė e ilegalitetit. Ishte njė trup i madh, por krejt nė kundėrshtim me pamjen e tij tė vertėtė. I qetė, me sy bojėqielli, fjalėpak, por zhivė nė aksione. Nuk ishte e rastit qė ai ishte pėrgjegjqės i njėsive guerile, derisa u vra. Kam ndjekur edhe zhvillimin e luftimeve nga larg. Njė dhimbje tjetėr nė ato qė kemi ndjerė ne ėshtė edhe lajmi i vrasjes sė ketyre shokėve, kur njė natė mė parė ishte nė mbledhje. Kujtoj rastin me Misto Mamen, ku ne njė natė mė parė ishim nė mbledhje e pastaj bėmė muhabet, qeshėm, dėgjuam muzikė. Nė mėngjes, ai iku herėt se mezi priste tė hapej ndalim-qarkullimi se vazhdonte deri nė gjashtė tė mėngjėsit. Megjithėse ne u munduam qė ta mbanim, ai donte me patjetėr tė merrte njė makinė shkrimi dhe aty u vra nė aksion. Ishte shumė e vėshtirė. Ndėrsa Qemali u vra dy ditė pasi kishim qėnė nė mbledhje me rininė, pėr Qarkun e Tiranės. Ishim nė rrugėn Ali Demi, nė shtėpinė 66, meqė ajo dhoma ishte buzė rrugės, kalonin patrullat edhe ishim shumė tė shqetėsuar, nga zhurma e lehjes sė qenve me tė tyren. Ishim tė shqetėsuar, pasi nuk e dinim nėse ishin duke kaluar apo thjesht do trokisnin nė derė. Qemali, qė ishte njė vit mė i madh se unė, 21 vjeē, u tha atyre qė mos u shqetėsoni. Do tė vij dita qė do ēlirohet vendi dhe ne siē jemi, do tė dalim nė bulevard krah mė krah, do kėndojmė edhe do tė thonė njerėzit ēfarė janė kėta tė ēmendur, e ne aq na bėn. E tha nė kėtė mėnyrė qė tė ngrinte moralin.
Roland Qafoku: Nė fakt ėshtė diskutuar shumė pėr Qemal Stafėn. A mund tė jepni me njė fjali, atė qė quhet si variant se Qemal Stafa vrau veten ?
Nexhmije Hoxha: As mund tė mendohet. Nuk kishte se pėrse tė vriste veten. Ai u mundua tė shpėtoj. Qemali edhe nė kėtė rast, tregoi edukatėn e tij, shpirtin e tij tė njė intelektuali, fisniku. Ai u vonua pėr tė shpėtuar shoqet, qė tu linte mundėsi tė largoheshin dy shoqet. Kurse Kristo Themelko,punėtor, ēau pėr vete dhe nuk u interesua as pėr Qemalin e as pėr shoqet. Ai luftoi deri nė fund, derisa kishte patllakja.
Roland Qafoku: Ju nuk dyshoni fare edhe pėr ndonjė kospiracion qė Qemal Stafa ishte aty ?
Nexhmije Hoxha: Dikush mund tė ketė treguar pėr shtėpinė, por pėr Qemalin jo.
Roland Qafoku: Unė kam gazetėn Zėri i Popullit, e vitit 1943, numri 11 12.
Nexhmije Hoxha: Ti ke kėtė kopje qė bėhej nė makinė, me letėr dylli e pastaj bėheshin kopjet.
Roland Qafoku: Kjo ėshtė kopja e parė...
Nexhmije Hoxha: Kjo ėshtė kopja e parė, ose kopjet e para, derisa ne arritėm qė tė botonim kėto nė shtypshkronjė. U futėm ose kemi marrė pjesė nė shtypshkronjėn tonė. Dhe mė pas ato shpėrndaheshin. Unė nuk kam shkruar nė Zėrin e Popullit. Unė isha redaktore e Kushtrimit tė Lirisė, ndėrsa Nako ishte kryeredaktor. Kam bėrė shumė shkrime, fatkeqėsisht nuk kam asnjė kopje.
Roland Qafoku: Keni angazhim tek ky numėr i Kushtrimit tė Lirisė ?
Nexhmije Hoxha: Nuk e di sepse mė duhet ti lexoj pėrmbajtjen. Por kam shkrime, por kam edhe trakte. Kam bėrė nja dy-tre trakte, tė Komitetit Qėndror tė Rinisė, por duhet tė pėrmend vetėm njė nga traktet qė duhet ta kem tė ruajtur nė dosjet e mia, e cila ėshtė me dorėshkrimin tim, por aty ka bėrė redaktimet e veta Shefqet Musaraj. Do me thėnė, ishte aktiv nė shtypin e partisė, si dhe pėr Zėrin ashtu edhe pėr Kushtrimin e Lirisė. Prandaj kisha njė lloj nostalgjie edhe mė vinte keq qė ai nuk po pėrmendej, pasi ka bėrė atė tė famshmen Epopenė e Ballit. Tek Zėri i Popullit, tre kryesorėt e mbanin ishte Enveri, Nako dhe Ymer Dishnica.
Roland Qafoku: Kush ėshtė pseudonimi Bardho nė shkrime ?
Nexhmije Hoxha: Bardho ėshtė Ymer Dishnica. Nako nuk e di me se shkruante, sepse emėr nuk pėrdorej. Enveri ndoshta Malo, Shpati, nuk e di se nuk e mbaj mend. Enveri ishte njė polemist therės, i pamėshirshėm nė kritika, nė demaskim tė kundėrshtarėve tanė, bashkėpunėtorė tė fashizmit. Ulej dhe shkruante sapo ato bėnin ndonjė marrėzi. Polemist i mprehtė ishte Nako Spiro, nė ato shkrimet e tij. Nė Komitetin Qėndror nė fillim ishte Enveri si sekretar i Tiranės, nė Konferencėn e parė dhe u la nė Tiranė, dhe ishte i vetmi qė u ngarkua me shtypin qėndror me lidhjet me rrethet. Kjo i dha shkas qė mė vonė nė mars tė 43 tė zgjidhej si sekretar i pėrgjithshėm. Si intelektual, ishte i vetmi qė u la nė Tiranė bashkė me Qemal Stafėn, sepse vetėm ata mund tė pėrballonin punėn me nacionalistėt, tė shkruanin. Ndėrsa tė tjetėr, ishin punėtorė dhe u shpėrndanė nė qarqe tė tjera tė Shqipėrisė si Koēi Xoxe, Kol Jakova ose Kristo Themelko. Nako Spiro dhe Ymer Dishnica erdhėn mė vonė nė Tiranė pėr tu marrė me shtypin.
Roland Qafoku: Zonja Hoxha, Mehdi Beu e mprehu bajonetėn kundra nesh. Le ta provojė! Patėr Antoni na ftoi qė tė ulim armėt. le tė shpresojė! Balli Kombėtar kėrkon tė na shfarosė. Le tė vijė! Ne jemi nė kėmbė. Jemi njė dhe vendimi ynė ėshtė i prerė. Tė marshojmė mbi bajonetat tuaja tė armikut, tė vaditim me gjakun tonė rrugėn e Shqipėrisė sė Lirė Demokratike e Popullore, atė rrugė qė na diktojnė nga varret dėshmorėt tanė. 17 Kallnure 1944, Bashkimi i Rinisė Antifashiste Popullore Shqiptare. Ky ėshtė nėj trakt i hequr nga njė shtyllė, qė e kanė shpėrndarė dhe Mehdi Beu ėshtė pėr kryeministrin e asaj kohe, pra Mehdi Frashėri. A ju kujton gjė ky trakt ?
Nexhmije Hoxha: Se mbaj mend mirė. Por unė kam bėrė tė tilla kur mė janė vrarė shokėt. Unė merresha nė Tiranė me shtypin, jo vetėm tė rinisė nė Kushtrimin e Lirisė, por me shtypin e Partisė. Pėr shembull Partia nė atė kohė, nxirrte njė bulletin ditor, me ēiklostil ku ishin lajmet lidhur me zhvillimet nė frontet. Nė kėtė mes, qoftė unė, qoftė shokėt intelektual qė dinin gjuhė tė huaja, ndiqnim Moskėn ēdo natė nė orėn 10, shokėt e tjerė ndiqnin BBC-nė dhe kėto lajmet i mblidhnim, e i shkruanim nė kėto buletine. Pastaj bėnim ndonjė skeē demaskus. Buletinėt ndaheshin ēdo mėngjes nėpėr shtėpia, i ndanin tė vegjėlit, pionerėt qė ishin jashtėzakonisht aktiv nė kėtė drejtim. Dua tė them qė Enveri i pėrshkruan nė letrat qė kam, mė kritikonte se ējanė ato simite qė bėni.
Roland Qafoku: Janė tė buta..
Nexhmije Hoxha: Po, me atė kuptim. Se ato nuk po luftojnė me pambuk. E kam nė letėr.
Roland Qafoku: Trakti qė unė kam i bie qė ka qėnė pas kritikės sė Enverit, se shumė e fortė mė duket.
Nexhmije Hoxha: Po, kėshtu ishin.
Roland Qafoku: Madje O djem rrėmbeni pushkėt, ja vdekje apo liri ėshtė shumė e forte ?
Nexhmije Hoxha: Ajo ka qėnė e vazhdueshme edhe nė kėngėt qė kėndonim.
Roland Qafoku: I yni ėshtė Qemal Stafa, Vojo Kushi, Perlat Rexhepi, Margarita Tutulani, tanėt janė tė gjithė se nuk i numėrojmė dot. Tanėt dhe i askujt tjetėr. Ėshtė i yni gjaku i tyre, ėshtė e jona lavdia e tyre. (Teksti i njė trakti orgjinal tė ruajtur qė nga koha e luftės, qė Nexhmija ka shkruar dhe shtypur vetė nė atė kohė).
Nexhmije Hoxha: Kėtė e mbaj mend unė.
Roland Qafoku: E keni shkruar ju ?
Nexhmije Hoxha: Mė bie nė sy. Mė kujton diēka.
Roland Qafoku: Po ju Zonja Hoxha, si njė njeri qė keni ruajtur shumė nga arkiva mund tė na tregoni, diēka tė veēantė ?
Nexhmije Hoxha: Nga lufta unė kam ruajtur vetėm letrat e Enverit qė mė ka dėrguar mua. Janė 13 copė dhe unė i kam fshehur nė dysheme tė njė familje qė ishte baza jonė. Ndėrsa letrat e mia, qė i kam dėrguar Enverit, ato nuk janė mbajtur sepse gjatė operacioneve tė armikėve, nga lėvizjet qė bėnin erdhi njė kohė qė jo vetėm letrat e mia, por dokumentat e Enverit e tė Komitetit Qėndror, qė tė mos rrezikoheshin, i futėm nė qypa tė raketave tė Luftės edhe i groposėm nė njė vend.
Roland Qafoku: Ju i keni ruajtur ato tė Enverit, ndėrsa ai nuk i ka ruajtur ?
Nexhmije Hoxha: Me shaka i thoja gjithmonė qė shiko unė i kam ruajtur letrat e tua, nė kushtet e ilegalitetit. Por kėto ishin rrethanat, sepse kėshtu u groposėn edhe florinjtė qė kishte shtabi, qė ishin dorėzuar edhe nga aleatėt edhe nuk u gjetėn mė. Ishin groposur nė njė pyll. Gjoja mbajtėn mend edhe trungun.
Roland Qafoku: Florinj? Sa ishte sasia e tyre ?
Nexhmije Hoxha: Nuk e di dhe nuk u gjet mė.
Roland Qafoku: Nė cilin vend ishte groposur ?
Nexhmije Hoxha: Andej nga pyjet e Elbasanit. U dėrgua Sami Baholli dhe njė tjetėr, qė kėrkuan. Por ndoshta, kishin punuar fshatarėt, e kishin gjetur dhe e kanė marrė. Nuk e gjetėn, nuk po orientohenin dot. Pyll ishte ai, me shumė dru. Nga kėto 13 letra qė mė kishte dėrguar Enveri, se u bė 70 e ca vite, nga 42 deri nė 44 letra e fundit. Unė kam mundur tė ruaj nė kushte. Njė karakteristikė pėr kėto letra ėshtė se shumė prej tyre, janė pa data. I ka shpėtuar Enverit, pa data dhe sidomos vendi nga I ka shkruajtur. Nė kėto shėnime, unė kam gjetur datėn nė bazė tė ngjarjes qė ka ndodhur.
Roland Qafoku: Dhe e keni shėnuar ?
Nexhmije Hoxha: Po, e kam shėnuar. Konkretisht, letra ka 70 e ca vite dhe ėshtė vjetėruar dhe shkrimi ėshtė zbehur. Por qė nė atė kohė, ka qėnė e thyer dhe pak e ndotur, e nxirė nga prapa sepse ato paloseshin dhe viheshin ose nė kėpucė, ose nė ndonjė vend tjetėr dhe ajo ka marrė formė. Kėshtu kalonte postoblloqet, korrieri qė na e sillte ne nė Tiranė.
Roland Qafoku: Zonjė, kėto letrat qė ti dėrgonte Enveri sepse ju ishit e lidhur nė atė kohė, e fejuar me Enverin, kėto janė letra intime, apo letra te pėrziera intime dhe pėr ēėshtje tė punės ?
Nexhmije Hoxha: Atje ka shumė gjėra pėr punė, sepse Enveri kur mė shkruante, mė jepte porosi. Por janė letra intime. Ja tiu lexoj njė fragment.
E dashura Nexhmije 7 Tetor 1944!
Letra jote mė gėzoi pa masė, jam i gėzuar dhe i lumtur qė ke punuar dhe po jep rezultate me punėn qė bėn.
Kėshtu tė dua unė.
Por nga ana tjetėr, kam nė letra edhe shumė kritika qė mė bėn pėr punėn. Madje disa herė, mė dukeshin tė padrejta dhe nuk ėshtė kollaj ta pranosh kritikėn. Thoja se pėrse mė shumė mė bie mua, ai kishte frikė se isha shumė e re dhe nuk arritėm tė njihemi shumė, por mendonte se mos mė rritej mėndja dhe shkruante. Ka pasur raste qė unė merrja funksione, jo tė vogla. Pėr shembull, nė reaksionin e madh tė datės 4 shkurt ose tė njė rasti tjetėr, kjo treshja e Komitetit Qėndror qė drejtonteTiranėn, punėn e partisė nė Tiranė, Voko Nushi, Nako Spiru dhe Ymer Dishnica, nė moment tė vėshtira tė reaksionit tė madh, qė tė mos goditeshin, dilnin jashtė Tiranės, nė Priskė, apo nė njė vend tjetėr. Dhe mė linin mua nė Tiranė, si grua qė kishte mundėsi qė tė fshihesha mė kollaj, e tė mos bija nė sy. Kryeja njė detyrė si zevendėsuese. Natyrisht ato ktheheshin shpejt, e nuk mė linin mua nė kėtė gjendje. Nė kėtė rast, apo nė rast tjetėr kur Nako iku, mua mu ngarkua posti si sekretare organizative. Por Enveri nė vend qė tė mė uronte, nė njė rast apo nė njė tjetėr, mė shkruante qė puno mirė, mos tė tė rritet mendja.
Roland Qafoku: Ndonjė gjė tė veēantė tjetėr tek letrat, keni ?
Nexhmije Hoxha: Tė veēantė kam njė letėr, qė ėshtė shkruar me stampė Komanda e Pėrgjithshme tė Shtabit. Njėkohėsisht kam gjetur dy letra tė miat dėrguar Enverit, qė kanė shpėtuar, por janė letra pune. Bėja njė raport pėr gjendjen nė Tiranė. Ai i ka dorėzuar nė arkiv, pasi nė mal kishte arkiv. Ndėrkohė pas ēlirimit, kaloi nė arkivin e partisė, ku mi dorėzuan edhe mua fotokopje. Por nuk e di ku i vendosa dhe nuk i gjeta.
Roland Qafoku: Janė dy ngjarje tė rėndėsishme gjatė Luftės sė Dytė Botėrore, ėshtė konferenca e Pezės dhe konferenca e Mukjes. Pėr tė dyja konferencat ka versione tė ndryshme, nacionalistėt e quajnė tradhėti konferencėn e Pezės dhe komunistėt e quajnė tradhėti konferencės e Mukjes. Ju si protagonist, por edhe si sekretare nė konferencėn e Pezės, ēfarė mendimi keni pėr tė dyja kėto konferenca ?
Nexhmije Hoxha: Pėr sa i pėrket qė e kanė cilėsuar Partinė Komuniste si tradhėtare tė konferencės, as qė e kam dėgjuar. Nuk qėndron fare, pasi Partia Komuniste vazhdoi deri nė fund tė Luftės, tė respektojė shtyllat kryesore tė Konferencės tė Pezės, thirrjen pėr bashkim, luftėn kundėr okupatorit deri nė fund, ngritjen e Kėshillave Nacional-Ēlirimtare, ndaj unė nuk e diskutoj fare kėtė variant qė ngrenė ata. Janė pikėrisht nacionalistėt qė tradhėtuan konferencėn e Pezės. Ne ata i thėrritėm, si Ndoc Ēobėn, Abaz Kupin dhe shumė nacionalistė qė ju mund ti keni lexuar nė dokumenta. Madje nė krye tė presidiumit u vu Ndoc Ēoba, Abaz Kupi pastaj dhe Haxhi Lleshi si dhe Myslym Peza. Kurse Enveri ishte krejt nė anėn tjetėr dhe u la atyre hapja e mbledhjes. Atyre iu bėnė krejt nderimet dhe ata erdhėn shumė tė ndrojtur. Unė kam qėnė prezente si sekretare, sepse mbaja procesverbalet dhe e kam kopjen me dorėshkrimin tim. Mirėpo edhe Kėshilli qė doli nė Konferencėn e Pezės, ishin gjysma komunist dhe gjysma nacionalist si dhe Myslym Peza. Kanė qėnė shtatė veta dhe kryetari i tyre ishtė njė zogist, njė ushtarak. Sapo mbaroi mbledhja qė u mbajt nė shtator, ata nė nėntor shpallėn krijimin e Ballit Kombėtar me dekalogun. Ata tradhėtuan konferencėn e Pezės .
Roland Qafoku: Po e Mukjes ?
Nexhmije Hoxha: Mukja ėshtė tjetėr gjė. Partia dėnohej me tradhėti, nė radhė tė parė nė delegacionin e vet sepse ata rrėshkitėn nėn infulencėn e Mustafa Gjinishit, i cili ishte nė shėrbim edhe tė anglezėve, kurse nacionalistėt tradhėtuan sepse thirrja e konferencės sė Mukjes nga Partia por edhe aletarėt qė nxitėn kėto nacionalistė, ishte tėrheqja nė luftė. Aleatėt bėnė shumė presion qė nacionalistėt tė luftonin, tė ishin aktiv, tė kishin kontribut. Ata kujtuan se u bė deti kos, se nė ato ditė kapitulloi Italia dhe o burra tė marrim pushtetin. Krijuan njė Komitet pėr shpėtimin e vendit sikur tė kishin luftuar me vite tė tėra si Kėshilli I frontit nacionalist ēlirimtar. Natyrisht kjo u quajt tradhėti nga ana e tyre. Unė kam lexuar nė dokumenta, qė i kanė kėrkuar Abaz Kupit, qė tė jepte forcat qė tė marrin Krujėn e tė shpallnin qeverinė. Donin edhe tė zhduknin atė aktin e tyre qė ishte vetė Hasan Dosti me shokė, ish-ministėr i Zogut qė tė tėrhiqe kurorėn nga Viktor Emanueli dhe tė shpallnin Krujėn si kryeqytet. Ka njė letėr qė Hasan Dosti i shkruan njė miku tė tij, e kam parė nė shtypin e tanishėm, tė bėjmė njė gjė tė tillė nė mėnyrė tė shpejtė dhe tė mos e marrin vesh as aletatėt. Domethėn ta bėjnė fakt tė kryer, se aleatėt nuk ishte vendosur forma e qeverisė gjatė luftės. Ne e kishim pranuar atė, edhe Zogu nė Pėrmet tha qė kur tė vij do tė vendoset se ēdo jetė mbretėri apo do shpallet Republikė. U shpall republikė. Pėr Mukjen, ishte njė gjė e dėshtuar nga tė dyja palėt. Natyrisht partia dhe kėtu vendosi Enveri. Nė fund, mė tregonte njė shoqe, Fiqeretja, qė ishte prezent, tha qė i ra tavolinės me grusht dhe Enveri tha tradhėti. Qoftė qė ato krijuan Komitetin pėr shpėtimin e Shqipėrisė, jo qė tė marrim pjesė nė luftė, qoftė ata qė e pranuan kėtė komitet. Hodhėm njė trakt, e firmosėm dhe u shpėrnda dhe pėr kėtė trakt, Enveri ka kritikuar Komitetin edhe Komitetin e Qarkut tė Tiranės, sepse ju nuk influencuat. Nė kėtė mes, mora edhe unė kritika, qė pėrse e lejuam njė rrėshqitje tė tillė. Kėtu unė nuk kisha asnjė dijeni, sepse edhe ato tė Komitetit Qėndror nuk kėshilloheshin se ēfarė thoni, ēfarė mendoni.
Roland Qafoku: Ju pėrmendėt aleatėt anglezė. Kė keni njohur personalisht nga misionarėt ?
Nexhmije Hoxha: Kam njohur Palmerin dhe tė tjerė qė nuk kam pasur shumė kontakte. Por Palmeri nė Helms, ai erdhi bashkė me atė misionin e Rinisė, dhe bėri njė vizitė nė barakėn ku ishte Komiteti Qėndror i Partisė. Kam njė fotografi ku kemi dalė unė, Nako edhe Fadil Paērami, ku janė edhe Palmeri dhe tė tjerėt.
Roland Qafoku: Zonja Hoxha, pavarėsisht se ishte luftė, Shqipėria ishte pushtuar nga italianėt dhe gjermanėt, populli shqiptar dhe shqiptarėt treguan dy momente humanzimi qė kanė mahnitur botėn mbarė. Atė qė ndodhi me italianėt pas kapitullimit tė italisė, me ushtarėt italianė tė cilėt i strehoi, por edhe me herbenjtė qė i strehoi. Ēfarė ishte kjo, njė qėndrim zyrtar i Partisė Komuniste e cila funksiononte nė ilegalitet dhe mė pas edhe nė formacione partizane. Apo ishte diēka spontane, apo ishte edhe e qeverive tė asaj kohe, kemi parasysh qeverine e Mehdi Frashėrit apo edhe tė qeverive tė tjera ?
Nexhmije Hoxha: Pėr sa iI pėrket italianeve dhe trupave tė pas kapitullimit ky ishte vendim i Partisė dhe firmės sė Enverit si komandat qė dha urdhėrin qė tė trajtohet jo si rob por kush do tė punojė, tė punojė, kush tė organizohet nė ēetat partizane, dhe u bė atėherė batalioni Antonio Gramshi. Kėshtu qė me urdhėr tė shtetit, tė komandės edhe tė partisė, nė baza u dha urdhėr fshatarėve, njerėzve qė ti ndihmonin, ti pranoni e ti mbėshtesni. Pėr hebrenjtė, partia nuk merrte vendime se nuk ishte nė qeveri. Si shtet ka kėtė meritė, qė kur u krijua nuk pengoi largimin e kėtyre, u krijoi mundėsi tė ktheheshin nė vendin e tyre. Si parti merrte pjesė komplet, ti mbėshtesnin, ti mbronin. Vetė Enveri ka shkruar njė libėr, nė atė qė ishte njė ēifut Samuel, qė i bėnte edhe mbledhje. Ai ka qėnė qė nė kohėn e Zogut.
Roland Qafoku: Ja vlerėsoni, kėtė qeverive tė Luftės sė pushtetit ?
Nexhmije Hoxha: Po. Ne nuk kishim fuqi atėherė. Kur u krijuam si parti, e kemi mbėshtetur.
Roland Qafoku: Pas daljes nga burgu, ju keni qėnė nė Itali. A ėshtė e vėrtėtė qė keni vizituar disa pasardhės tė familjeve qė kanė qėnė kėtu nė Luftėn e Dytė Botėrore ?
Nexhmije Hoxha: Ėshtė e vėrtetė qė mė kanė ftuar nė Itali, nė Francė, nė Belgjikė pas burgut. Edhe pėr sa i pėrket ketyre nė Itali, nuk kam ndejtur shumė kohė. Kam qėnė nė Leēe. Ishte njė cift profesore arsimtare, qė erdhėn kastile pėr tė mė parė mua nė traget. Edhe njė shoqe italiane jo komuniste, si profesioniste fotografe, te dyja shoqet mė kanė bėrė njė libėr bashkė me intervistėn brenda dhe e ka shpėrndarė nė tė gjithė Italinė. Nė Terramo dhe nė Romė kam takuar kėshilltarėt e bashkive, qė ishin antifashishtė dhe mė ftuan. Janė mbledhur tė gjithė miqte e tyre qė kanė qėnė nė Shqipėri e qė kemi ndihmuar prindėrit e tyre. Ato vijojnė tė mbajnė miqėsi me ne. Vetėm pak muaj mė parė, vdiq drejtuesja e njė shoqate italiano-shqiptare, qė kishte marrė pjesė pėr lirimin tim nga burgu dhe unė i bėra njė ngushėllim tė shoqit. Ato mė kanė ftuar nė Milano. Madje ka krijuar biblotekė me letėrsi shqiptare. Ftojnė fėmijėt e mi.
Roland Qafoku: Zonja Hoxha, muajt e fundit ka ngjallur debat nė politikėn shqiptare, pjesėmarrja e disa zyrtarėve shqiptarė nė pėrjkujtim tė kongresit tė pėrmetit. Opozita e cilėson Kongresin e Pėrmetit, si startin zyrtar tė diktaturės komuniste. Cili ėshtė kėndvėshtrimi juaj ?
Nexhmije Hoxha: Kongresi i Pėrmetit pėr ne, ėshtė si parlamenti i parė qė u bė. Qoftė nga vendimet qė mori. Unė mendoj qė ishte njė qėndrim i drejtė. Reagimi qė mbajtėn ballistėt, ėshtė i kotė sepse pjesemarrja e te rinjve tregon qė ne kishim njė aktiv, sepse ka cfarė tu tregojnė. Kemi lėnė trashegimi. Ndėrsa balli nuk ka gje pėr vete. Nė Pėrmet, ne letrat e Enverit i kėrkohet Nakos dhe mua qė tė punohet me disa nacionalistė tė njohur si Fuat Asllani. Ai shkruan qė tė marrė pjesė tek parlamenti. Kjo ishte hera e parė qė pėrmendej fjala parlament. Mė duket se ishin edhe dy emra tė tjerė, mes tyre edhe gjyshi i Tritan Shehut, i cili ishte antifashist. Por ata nuk morėn pjesė. Pėrpjekjet tona ishin edhe nė Pėrmet. Gabimi i tyre, ishte qė nuk morėn pjesė.
Roland Qafoku: Ju nuk ishit tė zgjedhur me votim ?
Nexhmije Hoxha: Si unė dhe disa nga ato ishim anėtarė tė Kėshillit. Se unė nė Pezė nuk u zgjodha sepse u zgjodhėn ato tė shtatė. Por unė u zgjodha nė Labinot, qė nuk fola fare. Kemi pasur edhe fotografinė ku dola me gjithė delegacionin. Aty isha me dy shoqe. Unė aty prap u zgjodha anėtare e Kėshillit tė Frontit Antifashist Nacional Ēlirimtar, kėshtu qė edhe nė Pėrmet unė isha anėtare. Natyrisht qė do merrja pjesė. Tė tjerėt janė zgjedhur, me caktim komandanti, ushtarakė. Ushtria nė atė kohė kishte marrė hov tė madh.
Roland Qafoku: Zonja Hoxha, nė 100 vjetorin e shpalljes sė Pavarėsisė njė nga aksionet ka qėnė edhe rivlerėsimi i figurave. Njė ndėr to ishte dhe Ahmet Zogu, i cili pėr 15 vjet nuk ishte vetėm njė nga figurat mė tė rėndėsishme si ministėr, kryeministėr, president dhe mbret. Eshtrat e tij u morėn nga Parisi dhe janė vendosur nė Kodrat e Liqenit Artificial. Ndėrkohė qė njė shtatore ėshtė pėruruar nė afėrsi tė stacionit tė trenit. Ka pasur reagime dhe kritika pėr kėtė vendim. Ju si protagosnite e luftės, por edhe si personazh qė keni shprehur mendimin tuaj pėr Ahmet Zogun, cili ėshtė vendimi juaj pėr kėtė vendim tė qeverisė ?
Nexhmije Hoxha: Braktisja e tij qė e kam pėrjetuar ėshtė tradhėti, mbi tradhėti. Nuk i falej njė mbreti qė tė lėrė vendin nė atė gjėndje, qė tė sabotojė ushtrinė e tij, pasi ushtria ishte e papėrgatitur, e vodhi thesarin. Ėshtė tradhėti qė se lė topi. Pėr sa i pėrket eshtrave tė tij, qė u sollėn nė Shqipėri, kjo ėshtė fare normale mendoj, qė eshtrat e ēdo shqiptari qė mbetet jashtė, tė prehet nė tokėn anėtare. Por kjo mund tė behet nga familja. Janė absurde dhe tė pavend, organizimi skandaloz me homazhet nė Pallatin e Brigadave, nuk e meriton. Ai ishte mbret, por tradhėtoi. Ai pallatit tė brigadave nuk i dha asnjė kacidhe, nuk fjeti asnjė natė. Pėr mendimin tim, ishte skandaloze mėnyra si u bė dhe monumenti qė ju vendos nė Tiranė. Aq meriton. Pse u bėnė tė dyja? Sepse shqetėsimi i Sali Berishės ishte tė evitonte, njė figurė, siē qe ajo e Enver Hoxhės, qė kishte meritat e gjysmės sė kėtij 100 vjetori. Kėtė se bėnte dhe donte medoemos qė pas Ismail Qemalit, tė cilin edhe atė e poshtėroi .
Roland Qafoku: Pse u poshtėrua ?
Nexhmije Hoxha: Nuk e respektoi. Ti e di atė historinė qė nxorri monumentin, ai monument ishte pėr muze e jo pėr park. Edhe ceremonitė i dubloi, vetėm qė tė mos ngrihej Vlora, tė cilin ai deshte ta mbyste fare nė 1997. Unė kam kėtė pikėpamje.
Roland Qafoku: Zonjė, e dini qė tetė kryeministra tė Shqipėrisė e kanė varrin jashtė. Pėrse ju gjatė 50 viteve qė keni drejtuar nuk e bėtė kėtė qė thatė. Se ėshtė normale qė eshtrat e Ahmet Zogut tė vinin ?
Nexhmije Hoxha: Jo, pse ta bėnin ne. Ne kemi mbajtur qėndrim me anė tė luftės. Unė jam dakord me kėtė qeveri qė dha tė drejtėn, qė eshtrat e Ali Kėlcyrės tė vijnė, qė i bėri familja dhe bashkėfshatarėt e tij.
Roland Qafoku: Tė Ali Kėlcyrės e ka bėrė familja, ndėrsa tė Eqrem Bej Vlorės e ka bėrė qeveria. Ishit dakord me kėtė ?
Nexhmije Hoxha: Nuk e di. Nuk e di rolin e madh tė Eqrem Bej Vlorės.
Roland Qafoku: Zonja Hoxha, ka njė fakt. Si gazetar mė ka rėnė nė sy qė nė Kodrat e Liqenit Artificial, nė kujtim tė ushtarėve anglez tė vrarė nė Luftėn e Dytė Botėrore, janė mbi 150 ushtarė tė vrarė nė Shqipėri. Por memoriali qė ėshtė bėrė te Kodrat e Liqenit, ėshtė ngritur me pjesėn e mermerit tė varrit tė Enver Hoxhės, i cili u zhvarros nė vitin 1992. Ju e dinit kėtė fakt ?
Nexhmije Hoxha: E di. Mendimi im ėshtė qė ēėshtja e mermerit, ku vajti dhe ku u pėrdor copat e mermerit, nuk mė intereson fare. Kurse pėr mua, mbetet akti barbar antishqiptar, antikombėtar vetė tė zhvarrosjes. Kurse pėrdorimi i kėtyre copave, mbeturinave, pėr ushtarėt aleatė tonė, mė duket njė vendim trashanik, jo i menduar. Sidoqoftė nuk ėshtė e drejtė, tė nderohen nė atė mėnyrė aleatėt tonė qė dhanė jetėn nė malet e Shqipėrisė. Ato fare mirė, mund tė gdhendin shkembinjtė e maleve tona, ku ata dhanė jetėn dhe do tė ishin mė tė nderuar. Vlerėsimi i tyre pėr Enver Hoxhėn, ka qėnė pozitiv gjatė luftės. Nė vitet 90 91, isha larguar nga rezidenca dhe isha nė vilėn 6. Aty mė erdhėn dy gazetarė anglezė tė gazetės Sunday Times. Njėri nga ata mė tha se kam ardhur se dua tė pėrmbush njė amanet tė babait tim, i cili ka qėnė pjesė e misioneve angleze kėtu, kapiten. Mė nxorri fotografinė. Ai mė ka thėnė qė mė ka njohur mua nė male gjatė luftės dhe se unė i kisha dhėnė njė furēe tė dhėmbėve. Ai i kishte thėnė tė birit qė tė shkosh edhe njė herė te ajo edhe ta falenderosh nga ana ime, e ti dėrgosh njė furēe. Ai nė mėnyrė simbolike mė kishte dėrguar njė furēė. Unė nuk kam shėrbyer nė spitale. Dhe nuk desha ta zhgėnjej, domethėnė e kalova. Pėrvec kėsaj ai mė ka thėnė qė kishte marrė pjesė ne pritjen nė hotel Dajti, qė u bė pėr dasmėn tuaj. Pritja ėshtė bėrė se nė vitin e ri tė 44, u bė njė pritje ku morėn pjesė edhe aletatėt, aty unė vajta si bashkėshortja e Enverit. Pasi dasmė ne nuk bėmė, familja e Enverit e la tė kalojė nė njė ceremoni qė ishte paska pėr tė qeshur. Erdhėn gjoja tė mė marrin dhe mė dhuruan disa gjėra.
Roland Qafoku: Ajo qė mė ka bėrė pėrshtypje gjatė luftės ishte femra shqiptare. Nga librat qė kam lexuar, edhe nga librat tuaj mė ka bėrė pėrshtypje njė bisedė, njė letėr qė ju ia keni shkruajtur shkrimtarit tė njohur Haki Stėrmilli. Nė shkollė na thonin se haxhi Stėrmilli ka njė kryevepėr tė tij, sikur tė isha djalė. Ne shumė pak e kuptonim kėtė vepėr ėt tij. Ndėrsa juve ju ka bėrė shumė pėrshtypje ky libėr. Pėrse ishte njė revolucion brenda revolucionit ajo qė ndodhi me femrėn nė atė kohė. Dhe pėrse Haki Stėrmilli ishte filozofi i femrės sė re tė luftės ?
Nexhmije Hoxha: Pėr sa i pėrket Haki Stėrmillit, i cili ishte edhe mik i familjes sonė. Ai ishte nga Dibra, kemi qėnė nė Manastiri bashkė. Dhe familja e tij kur u burgos ka ndenjur nė shtėpinė tonė. Kur kthehesha nga shkolla, unė isha nė dyqanet e tij nė rrugėn e Barrikadave. Ai shiste llampa. Unė kthehesha, bėnim bisedime pėr gruan. Ai ka qenė dibran, libri i tretė i vėllimeve tė tij, i kushtohet vajzave kosovare, dhunės sė serbėve. Ne kemi vuajtur nga dhuna e serbėve. Kėshtu qė ka bėrė vjersha. E ndjente shtypjen e gruas. Unė lexova kėtė librin Sikur tė isha djalė qė flet pėr njė vajzė tiranase tė mbyllur nė shtėpi. Mė bėri shumė pėrshtypje pėr vajzat shtėpiake. Unė qė isha e ngritur, kishim filluar tė ėndėrronim pėr emancipimin e femrės shqiptare, se e dinim ēbėhej pėrjashta. Unė i bėra njė letėr ku e lavdėroja, si dhe mbaja qėndrim pėr shqiptarėt e kohės qė shkruanin pėr qiellin, e nuk flisnin pėr kėto plagė tė gruas. Edhe i thoja qė do vijė dita qė vajzat shqiptare nuk do tė thonė mė sikur tė isha djalė, por ne do ta fitojmė lirinė me pėrpjekjet tona, me luftėn tonė. Kėtu nuk parashikoja luftėn Nacional Clirimtare, por ndihej. Unė merja pjese nė njė shkollė, qė ziente, ku vajzat kishin filluar tė kuptonin.
Roland Qafoku: Ēfarė i dha lufta, gruas shqiptare sepse kam parasysh nga historia qė ėshtė njė ngajrje tjetėr, Kongresi i Gruas nė Berat, ku edhe ju keni qenė njė ndėr protagonistet mė tė rėndėsishme ?
Nexhmije Hoxha: Duhet thėnė qė dolėn 7 mijė partizane dhe dhanė 600 dėshmorė nė luftė, sidomos si partizane, deri nė varje tė kėtyre aktivistėve. Morėn pozicioni tė ndryshme, nė ēetė. Janė shpallėn edhe si heroine. Janė si pionere kėto forca tė Lufėts Nacional Ēlirimtare, iu dha lufta diēka. Ato ja dhanė emancipimit tė ardhshėm tė gruas. I quaj partizanet si pionere. Dhe bėj njė krahasim, si tė quaja si motrat e atyre qė bėnin mitingje nė Francė, Gjermani, mblodhėn kongresin nė Kopenhagen, qė shpalli edhe 8 marsin me Klara Seting, tė famshmen komuniste, mike tė Leninit. Prandaj i quaj si homologe tė tyre, sepse nė njė kohė tė re luftonin pėr tė drejtat e gruas. Mė vonė, gruaja fitoi edhe tė drejtėn pėr tė votuar, qė nuk e kishin fituar nė vendet e pėrparuara tė botės. Unė i pėrgjėrohem Luftės pėr atė qė bėri me mua, qė mė dha mundėsi tė bėhem ajo qė u bėra. Nė 36, nga njė shoqe klase u lidha me njė grup grash qė merreshin me letėrsinė edhe emanipimin e gruas, qė shkruanin pėr gazetėn Bota e re. Unė isha njė admiruese e Botės sė re tė vjershave dhe tregimeve tė Migjenit. Me anė tė kėsaj shoqeje, unė u lidha me motrėn e saj qė shkruante me pseudonimin Kolombia. Mė pas me kėtė grup ku bėnte pjesė Olga Pėllumbi, qė u njoh pastaj gjatė Luftės,e u zgjodh si presidente e gruas dhe Mila Gjokorreci qė ishte njė emigrante qė kishte ardhur nga Odesa, qė u bė nėnė e dėshmorit tė njė djalė tė ri Viktor Gjokoreci, 16 vjeēar qė unė e njihja sė bashku mė vėllain e vogėl tė Kristo Frashėrit, Gjet Frashėri. Ato u pushkatuan. Janė ato katėr dėshmorėt. Kėtu ėshtė shkruar edhe pėr ato qė kanė mbetur si kolektiv pėr katėr dėshmorėt, por duhet folur pėr tė gjithė pėr Viktorin, pėr Gjergjin pėr Skėnder Kosturin . Ose ka raste tė tjera, qė nuk i pėrmendin me emra. Pesė Heronjt e Vigut, kush janė kėta? Pėr shembull,njė nga kėto, Ndoc Mazi ishte pjesėtar nė atė mbledhjen themeluese tė rinisė nė 41, bėnte gara me shakat e tij shkodranēe me Qemalin. Pėr mua ka rėndėsi qė tė flitet njė pėr njė, pėr ata, e jo vetėm Pesė Heronjtė e Vigut. Nė vitin 1941 filloi me themelimin e Rinisė, ku u zgjodha, tė Qarkut tė Tiranės. Ajo qė mė nderon, ėshtė pjesėmarrja ne konferencėn e Pezės, ku isha e vetmja grua.
Roland Qafoku: Pas 90 keni marrė pjesė nė kėto pėrkujtime ?
Nexhmije Hoxha: Nuk mė kanė ftuar. I vetmi rast qė mė Komiteti Veteran i Laprakės, erdhėn ma morėn sepse i kishin kritikuar. Nuk jam ftuar ndonjėherė.
Roland Qafoku: Zonja Hoxha, a keni bėrė ndonjė gabim ju personalisht gjatė luftės ?
Nexhmije Hoxha: Nuk kam ndonjė gabim. Nuk jam kritikuar pėr ndonjė gjė tė madhe.
Roland Qafoku: Por Enveri ju ka kritikuar. Ka qenė shumė kritikues ?
Nexhmije Hoxha: Po, e kam thėnė edhe nė libėr. Ishte i rreptė, shumė i rreptė me mua.
Roland Qafoku: Po Partia Komuniste ka bėrė gabime gjatė Luftės ?
Nexhmije Hoxha: Ka bėrė.
Roland Qafoku: Ju ka ndenjur ndonjė gjė pishman qė nuk e thatė ?
Nexhmije Hoxha: Pas Konsultėt sė aktivit tė Partisė filloi jeta ime ilegale. Jeta ilegale nė qytet ka shumė peripeci. Pėr shembull ajo fillon, qė nga strehimi. Ēdo ditė ilegali nė qytet mendon ky do ha dhe ku do flerė. Dhe natyrisht kjo pėrcaktohet nga puna qė ak por edhe nga gjendja sepse nuk mund tė kaloj nga njė qytet nė tjetrin. Pėrgjithėsisht ne strehoheshim nė periferi, nė familjet e varfėra. Nga ana tjetėr ėshtė veshja, trukimi, maskimi. Kjo ishte njė gjė e nevojshme pėr ēdo ilegal. Unė kam dorėzuar fotografitė, kur herė dal me turban, gjithėhere me gjyslyke (syze) dhe herė me ēarēaf. Unė as qė e pėrdora ēarēafin, sepse nuk as dija ta pėrdorja. Maskimi im ishte pak iluziv. Qėllonte qė edhe nxėnėsit e mi tė klasės sė parė, i shihja teksa kaloja nė rrugė, e nuk u flisja. Ato pasi kalojė unė, bėrtisnin zyshėė.
Roland Qafoku: Ky ėshtė episodi I atij filmit Vajza me Kordele tė Kuqe, qė ajo zysha e mbuluar kalon edhe ato I flasin ?
Nexhmije Hoxha: Po, ato e kanė vendosur si episod, por unė nuk e kam dhėnė pėr filmin. Kanė folur qė ėshtė pėr mua. Por, nuk ėshtė pėr mua.
Roland Qafoku: Po ai film, mund tiu dedikohet ju ?
Nexhmije Hoxha: Nuk e di. Ata kanė marrė nga kujtimet e mia, ashtu siē kanė marrė edhe nga kujtimet e shoqeve. Ka shumė gjėra qė nuk kanė qėnė fare ashtu. Pėrshembull qė kanė marrė pjesė nė grisjen e flamurit. Po nė grisjen e flamurit ishte tjetėr, nw thyerjen e portretit tw Zigut ishte Safo Marko. Unė I kam shkruajtur, por I kam shkruajtur drejtė. Unė isha edhe si drejtuese, por nuk ėshtė se nuk kam bėrė edhe aksione. Kishte shokė qė kanė qėnė tė famshėm, si Vasil Shanto qė transformohej si fshatar me ato brekushet qė sa babai I tij nuk e njohu. Ai vajti I foli, por nuk e njohu. Kurse Qemali kaq ndryshonte me brekė tė shkrurta me biēikletė, e arrestonin e bėrtiste edhe e lironin. Ose kaq mirė e fliste gjuhėn italiane sa nė udhėtimet e tij nė autobus fliste me italianet dhe njė herė e ndaluan. Ai nisi tiu thonte se ishte italian dhe kishte ardhur tė punonte kėtu. Janė gjėra tė tjera tė ilegalėve, qė nė ēdo moment nuk diheshin pėrshembull, tė jesh e veshur dhe vetėm kėpucėt mund tė hiqje, me revolen nėn jestėk sepse nuk dihej nga mund tė ikje qė mund tė shpėtoja.
Kėtu ishte njė dallim nga jeta partizane. Sepse gjet njė debat kur shkova unė, se kush ėshtė mė e vėshtirė, jeta ilegale nė qytet apo tė jesh partizane? Kudo ka vėshtirėsi, por ilegalitet nė qytet pėrballet me luftėn individualisht ose me njė shok, dy shok, arrestohet, burgoset, varet. Kurse partizani kur lufton, ėshtė sė bashku me njė brigadė tė tėrė, ėshtė kolektivisht domethėnė. Edhe ėshtė I lirė. Ai vuan marshimet e gjata nė dimėr e nė shi, fle kur ėshtė nevoja nė kėto marshime, ha shumė keq se ėshtė mė I varfėr mali.
Roland Qafoku: Do tė ishte shumė interesonte tė tregonit ndonjė episod nga jeta partizane ?
Nexhmije Hoxha: Unė kur dola shkova nga Korca, Tiranė, Elbasan me autobus. Edhe ato jo pa incident sepse mė ndaluan me letėrnjoftimin si Vera Hysi. Ato thonin se emri Vera ishte emėr sllav. Mė nė fund shpėtova dhe shkova nė Korēė. Aty u pajisa jo me kėpucė pėr mal edhe ndonjė veshje, edhe me njė skuadėr shoqėruese qė na priste jashtė Shkodrės, u nisa pėr nė Panarit, ku ishte shtabi I pėrgjithshėm edhe Enveri. Kisha gjashtė muaj qė nuk kisha pasur asnjė komunikim.
Roland Qafoku: Ju kishte marrė malli ?
Nexhmije Hoxha: Nejse ajo. Nuk kisha marrrė asnjė letėr. Qė tė dal nė mal, kishte vendosur Partia, nuk vendosa unė. Sepse Gogo Nushi e Nako Spiro do tė bėnin njė raport pėr Enverin, lidhur me gjendjen nė Tiranė ehde nė pėrgjithsi. Edhe thanė sikur tė dėrgojmė Nexhmijen qė tė dėrgojė edhe raportin me gojė, meqė unė isha nė dijeni tė shumė gjėrave. Prandaj nė sajė tė kėtij vendimi, u nisa dhe dola partizane e nuk u ktheva mė.
Roland Qafoku: A tė bėnin favorė kėta drejtuesit qė ishin edhe shokė tė Enverit, por edhe vartės sė tij nė strukturėn organizative tė Partisė? Sepse ju ishit e fejuara e ENver Hoxhės ?
Nexhmije Hoxha: Nė letrat qė nė bėnte Enveri, ato mė mbronin mua. Unė isha korrekte dhe kam luftuar. Nuk rrija fare nė njė shtėpi e tė ngulesha aty. Mė njihnin mirė me shtypin, mbledhjet. Jam njohur me shumė e shumė familje, madje edhe tė niveleve tė larta. Nė Tiranė, zakonisht bėheshin Copri Fuoko, ndalim qarkullimi, qė nga ora gjashtė e darkės e deri nė gjashtė tė mėngjesit. Nesė kishe ndonjė problem, duhet tė shkoje nė atė komandėn e tyre edhe tė tė shoqėronin, psh tė veje tek ndonjė grua qė lindje nė spital. Dy herė ka ndodhur gjatė ilegalitetit tim nė dy vjet, kam pėrjetuar dy herė Ndalim-qarkullimikomplet tė qytetit, siē bėhet pėr regjistrimet, qė nga mėngjesi ēdo familje do tė rrijė brenda dhe kontrollohej si me fshesė ēdo shtėpi. Kontrolli i parė mė ka gjetur tė shtėpia e motres sė Enverit, Faria. Enveri nuk ishte ato ditė, kishte ikur nė Vlorė. Mua mė duhej tė mbrohesha nga ato spiunėt qė mė njihnin. Unė kisha shumė frikė nga njė, quhej Seit Mati, ishte shok i ngushtė i Man Kukaleshit tė famshėm, sepse shtėpia e tij ishte shumė afėr shtėpisė sime.
Roland Qafoku: Man Kukaleshi ishte komandant I xhandamėrisė ?
Nexhmije Hoxha: Jo, ishte spiun. Ai ka kontrolluar shtatė herė nė shtėpinė time. Unė pashė qė ishte Seit Mati, por nuk mė njihte se menjėherė u bėra si shėrbėtore, me shami, pėrparėse dhe bėja si budallaqe, laja cimenton, shkallėt e bėrtisja mos shkel kėtu, mos shkel aty. Por po tė ishte Enveri aty, do tė bėhej njė masakėr e tmerrshme. Sepse nuk kishe nga tė ikje nė shtėpinė e motrės sė Enverit. Rasti I dytė ishtė nė shpinė e njė ruseje dhe Malo Frashėrit, kėto antifashit aktiv, aty prap u vesha si punėtore dhe mora fėmijėn e pickoja tė qante fėmija derisa ata thanė ik nė fund ėt oborrit, qėrou nga kėtej. Ka qėnė njė shtėpi prapa kryeministrisė sė tanishme. Kėshtu qė shpėtova
Pas ēlirimit kėtė vajzėn e rritur e takova nė njė mbledhje tė vajzave universitare. Mė tha jam vajza e ruses, unė u gėzova. I thashė mė fal se tė kam pickuar. Ishtė njė vajzė student universitare.
Traktin e parė, nė 41 do tė jepej Natėn e vitit tė ri. Unė me njė shoqe tjetėr, Gjystina, shkuam. Provo ta fusnim nėn derė, kishin shkruar tė tjerėt, kishte trakte tė tjera. Provo nė njė rrugicė tjerėr. Edhe ctė bėjmė. Provuam nė njė rrugė tjetėr, ajo njė krah, unė njė krah. Kur futi traktin nėn njė derė, u hap dera menjėherė dhe ajo iku me vrap. Unė mbeta qorr sokak. Kishte siklet se ēkishte ndodhur me shoqen qė iku, sepse ajo kishte ilegale nė shtėpi. Ishte ajo shtėpia ku kishim ne arkivin. Nė atė shtėpi u kap arkivi nė 41 dhe gjetėn material tė anėtarėve tė parė, ku isha edhe unė. Nė bazė tė saj, mė dėnuan 13 vjet burg nė mungesė, pastaj e plotėsoi Sali Berisha, kur mė dėnoi me 11 vjet burg. Mė atė vendim edhe prinderit e mi, u internuan. Pastaj kishte dokumenta tė armikut qėmė kėrkonin deri nė Strugė, sepse atrėherė ishte hapur kufiri. Pastaj me 4 shkurt, masakra, ishte shumė e rėndė.
Roland Qafoku: Kush e bėri ?
Nexhmije Hoxha: E bėri pikėrisht nėn atė hijen e gjermanėve, gjith kaloshėt e baraktarėt e veriut.
Roland Qafoku: Xhelal Saravecka thotė nė librin e tij qė nuk kam marrė pjesė aty, sepse emėrimin e ka marrė dy ditė mė vonė ?
Nexhmije Hoxha: Jo, por ishte Xhaferr Deva. Nė kėtė natė ato kontrolluan shtėpinė time, poshtė nė njė bodrum qė kishte organizuar nėna ime qė nuk kishte hyrje nga jashtė ishte vėllai im, dhe njė korrier I Elbasanit qė u vra mė vonė, Kadri Myzyri. Aty rrėmbyen radion. Ndėrsa djalin e xhaxhait tim, qė ishte si vėllai im e vunė me shpatulla mbas murit, dhe do ta pushkatonin siē pushkatuan 74 veta. Por, ai ishte tip i zgjuar dhe i tha po dal se unė jam mysliman, sė pari duhet te bi ne sheradet dhe filloi ritin. Mercenari hapi sytė dhe i tha shefit qė ma lė mua kėtė, ta ēoj te tė arrestuarit. Gjimnazet e asaj kohe u mbushėn me tė arrestuar, pėrveē atyre qė pushkatuan. Kurse unė qė isha ilegale mora vesh kėtė. Por kisha mbledhje dhe pas dreke kisha mbledhje me arsimtare antifashiste. I mblidhja kohė pas kohe, shokėt nuk mė linin, si do dalėsh kur gjendja ėshtė kaq e acaruar. Unė vendosa se nuk do tė na mposht njė masakėr e tillė dhe I hipa njė pajtoni, dhe ishin tė tėra prezent dhe zhvillova mbledhjen. Dola partizane, kalova nė Pėrmet,Panarit pastaj hipa nė Zagorie, ku isha caktuar tė punoja ndėrsa si strehim banoja nė Ivanishte, tek fshati I Vito Kondit thonin pėr Vito Kapon, kurse me punė isha nė Sheper, ku ishte Shtabi I zonės Vlorė Gjirokasėt dhe pranė saj ishte misioni anglez I cili drejtohej nga njė anglez Dilman. Ky pranė shtėpisė sė tij, kishte ngritur njė ēadėr tė bardhė dhe kėto I kėshillonin tė mos e ngrinte. Kishte ardhur aty nėnkolonel Lik. Ky ishte shefi I seksionit tė Shqipėrisė nė shtabin e Mesdheut. Kishte ardhur pėr tė ndjekur punimet e Kongresit tė Pėrmetit, nga jashtė se nga brenda ato nuk mernin pjesė. Pas Kongresit kishte ardhur tek ky miku I tij, qė tė priste nėndetėsen nė Vlorė, qė ta merte pėr ta cuar ne misionet e tij. Atė natė erdhėn aviacioni nazist, qoftė pėr shtabin edhe hodhi ca bomba. Unė me shoqet kaluam njė natė rinore shumė tė lezetshme, deri nė mėngjes pa fjetur, kurse kur dėgjuam dolėm u fshehėm. Kur pas njė moment avioni bėri njė pikiatė mbi ēadėr edhe e bombardoi. Kur iku uturima e avionit, tė gjithė u afruam dhe pamė se ishte vrarė nėnkoloneli Lik. Shtabi u detyrua tė shpėrngulet, me armė edhe depozita pėr tė vajtur nė njė vend tjetėr. Operacioni i qershorit vazhdonte. U rrethuam nė njė vend, pylli I Derrit I thonin, 24 orė ndenjtėm pa ngrėnė gjė dhe pastaj kur u thye rrethimi duhet tė bėnim tė hanin diēka se ishim tė uritur.
Roland Qafoku: Ēfarė hėngrėt ?
Nexhmije Hoxha: Me mua ishte edhe Nebahet Bakiri nga Gjirokastra qė tha shoqe na gatuani. Ishte njė qull shqiptar, qė kishte shumė emra, mumblike, kaēamak dhe dibranėt I thonin bakėrda.
Roland Qafoku: Keni qėlluar ndonjėherė me armė?
Nexhmije Hoxha: Kam qėlluar.
Roland Qafoku: Keni vrarė ndonjė?
Nexhmije Hoxha: Jo, ballė pėr ballė me armikun, jo. Kisha njė automatik anglez, shumė tė lehtė. Kisha edhe njė revole angleze.