02/09/2014 16:18:00

SI JENI NGA MENDJA ZONJË ?

Intervistë me Nexhmije Hoxhën

TIRANE - Roland Qafoku: Në nëntor, mbushen 70 vjet nga çlirimi i Shqipërisë nga pushtuesit gjatë Luftës së Dytë Botërore. Për të diskutuar për këtë, unë kam ftuar një nga protagonistët më të rëndësishëm të kësaj lufte, zonjën Nexhmije Hoxha. Mirëseerdhët në emisionin “Debati në Channel One”!


Nexhmije Hoxha: Faleminderit !

Roland Qafoku: Zonja Hoxha, jo vetëm muajt e fundit, por edhe vitet e fundit është diskutuar shumë për atë që ka ndodhur gjatë Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri. Sivjet, që është edhe 70 vjetori i çlirimit të Shqipërisë nga pushtuesit italianë dhe gjermanë, debatet janë bërë edhe më të zjarrta. Si protagoniste e kësaj lufte, cili është vlerësimi juaj personal për këtë luftë ?


Nexhmije Hoxha: Gjatë Luftës Nacional Çlirimtare që u zhvillua në vendin tonë, gjatë Luftës së Dytë Botërore, është lufta më e madhe, më e organizuar, më e lavdishme në historinë e popullit Shqiptar për çlirimin e vendit. Është lufta që arriti unitetin në shkallën më të lartë popullore, pa dallim feje, krahine dhe ideje dhe kjo u realizua për herë të parë, sipas ëndrrës së rilindasve tonë të mëdhej, të cilët me fjalën poetike kërkonin këtë unitet të popullit shqiptar. Sipas mendimit tim, është lufta, që hodhi themelet e para të shtetit të ri në vendin tonë, shtetit modern, demokratik, popullor. Është lufta që i hapi rrugën dijes dhe përparimit, për emancipimin e shoqërisë shqiptare dhe veçanarisht të gruas shqiptare. Këto dhe të tjera vlera të kësaj lufte, kanë ndikuar në gjithë zhvillimet e mëvonshme në vendin tonë e deri në ditët e sotme.

Roland Qafoku: Zonja Hoxha ! Janë tre cilësime për atë që kanë ndodhur në Luftën Nacional-Çlirimtare, gjatë Luftës së Dytë Botërore. Cilësimi i parë, është qe ishte një luftë heroike, sepse ne u radhitëm në krah të aleancës më të rëndësishme të asaj kohe dhe në krah të aleancës fituese. Cilësimi i dytë, është që ishte një element të luftës civile, pra një luftë gjysmë civile. Cilësimi i tretë, që ishte një luftë civile. Në këtë reliev cilësimesh, cili është qëndrimi dhe mendimi juaj, pikërisht duke qenë se ju ishit protagoniste e asaj lufte ?


Nexhmije Hoxha: Bindja time e patundur në këtë drejtim, është që lufta Nacional-Çlirimtare ka qënë një luftë e pastër dhe nuk mund të mendohet ndryshe. Ky është realiteti që ka ekzistuar, realiteti që kam njohur personalisht. Nuk ka qënë as luftë civile, as me elementë civile. Kjo është e përcaktuar edhe në protokollet juridike ndërkombëtare, që në një vend që ka pushtues të huaj, nuk ka luftë civile, por luftë kundra pushtuesit. Për sa i përket atyre që thonë se lufta Nacional-Çlirimtare është luftë civile, ato e përmbysin komplet, kjo bëhet sipas interesave të tyre sepse duan të mbulojnë faktin që ata nuk morën pjesë në luftë dhe që e paraqitën këtë si një luftë të huaj, sikur nuk ishte luftë e shqipëtarve. Për mendimin tim, nuk kishte as elementë luftës civile. Është fakt, siç e përmenda më lart që janë në protokollet juridike ndërkombëtare, që këtu u bë lufta kundra okupatorit. Në qoftë se element të ndryshëm shqiptarë, u bënë parzmore e këtyre reparteve pushtuese, i çonin pushtuesit në çerdhet partizane dhe morën pjesë në arrestime e pushkatime të këshilltarëve, kjo është fakt. Në qoftë se kërkojnë elementë të luftës civile, mund ta kërkojnë tek këta njerëz që qenë mbështetës të okupatorëve dhe çonin vëllezërit e tyre. Mëgjithatë as kjo nuk qëndron. Për mendim tim, qe luftë e pastër Nacional-Çlirimtare.

Roland Qafoku: Pse vendosët që ju të merrnit pjesë në Luftë, në fillim ilegale në qytet, e më pas në formacionet partizane. Ju ishit një vajzë shumë e re, një vajzë që studionte, një vajzë që jetonte në kryeqytet, ishit një vajzë që kishit ëndrra si vajzat e tjera. Çfarë ishte ky pasion, që ju të angazhoheshit në këtë luftë dhe të ishit ilegale, duke rrezikuar jetën, e më pas të kalonit në forcat partizane ?


Nexhmije Hoxha: Fillimisht unë mora pjesë në luftë spontanisht dhe vullnetarisht, si gjithë rinia shkollore dhe punëtore në Shqipëri në ato vite dhe u përfshiva në demostratat e fuqishme që u zhvilluan në ato kohë. Demostata të fuqishme që nga data 6 prill 1939, që nuk ishin parë asnjëherë në Shqipëri, ku zhvilloheshin në Tiranë, të paktën ku unë kam marrë pjesë, në sheshin “Skëndërbej” dhe veçanarisht para pallatit të Mbretit Zog ku kërkonim armë. Në fakt, Ahmet Zogu u premtoi që do u jepte armë, madje premtoi që, “do jem i pari që do vesh opingat”. Të nesërmen, kur me 7 prill u pushtua Shqipëria, u shkel toka shqiptare, filluan të hyjnë në Tiranë tanket dhe autoblinat, rinia shqiptare dhe populli shqiptar, e panë që Mbreti Zog i tradhëtoi, i braktisi, duke marrë me vete edhe gjithë thesarin e vendit. Kjo e zemëroi jashtëzakonisht rininë, por nga ana tjetër solli edhe një farë hutimi sepse pushtuesit veçanarisht punuan që të zinin rrënjë mirë në tokën shqiptare dhe në shpirt e në zemrat e shqiptarëve dhe prandaj bënë të pamundurën duke organizuar aksione, vizita në Itali që nga fëmijët e vegjël, intelektualët, nxënësit, studentë që të kryenin studime në Itali dhe shumë forma të tjera. Gjatë kësaj periudhe, nga viti 1939 deri më 1941, rinia bënte aksione të dukshme. Ishin dy demonstrata, njëra në përvjetorin e 7 prillit të pushtimit dhe tjetra në 28 nëntor, në ditën e Flamurit dhe Pavarësisë së vendit. Nga eksperienca ime, ne në institutin “Nëna Mbretëreshë” bënim aksionet e brendshme, i lamë të gjitha bisedat letrare që bënim dhe ju futëm aksioneve që ishin shumë të kufizuara. U lidhën me të gjitha nxënëset që mernin pjesë në masë. Ne grisjen e flamurit me sopata, publikisht në mëngjes, me thyerjen e portreteve të Musolinit që ishin vendos në klasa. Kanë qënë të bukura, sabotimi i të gjitha aksioneve që organizmit por sidomos e mësimit të doktrinës së fashizmit.

Roland Qafoku: E kishit lëndë të veçantë ?


Nexhmije Hoxha: U bë në një mënyrë të fortë, që ata nuk mundën të zhvillonin mësimin e doktrinës fashiste. Për shembull në klasë vinte mësuesja dhe e gjithë klasa me vizore i binte bankës, bënin zhurmë, nuk e linin të fliste, i mbyllnin derën. U bë problem dhe u morën dhe masa, përjashtim nga shkolla. Njëkohësisht në masë, ndihej një masë uljeje në rrugët, gjëndjen ekonomike, fshatarësia punonte për rrugët. Dhe ndihej nevoja e formimit të një organizme, të një shtabi, që të organizonte dhe mobilizonte gjithë këto forca të gjalla, që zienin përbrenda por ishin të përçara dhe kërkonin një organizim. Në këto kushte u themelua Partia Komuniste e Shqipërisë, nga bashkimi i katër grupeve komuniste me 8 nëntor 1941. Dhe që nga kjo kohë, filloi një punë më e organizuar, kishte sabotime, aksione të çdo natyre.

Roland Qafoku: Zonja Hoxha, ju keni qenë pjesëmarrse aktive në jetën ilegale dhe më pas në çetat partizane. Ju si shumë protagonist të tjerë, keni shkruar kujtime dhe i keni në librat tuaj. Madje janë shumë persona që kanë lënë kujtime të asaj kohe. Unë pothuajse i kam lexuar të gjitha kujtimet, jo vetëm të shqiptarëve, por edhe të huaj që kanë shkruajtur për Luftën e Dytë Botërore. A ka ndonjë episod të veçantë që ju nuk u shkitet nga mendja ?


Nexhmije Hoxha: Po, tani do ju them përse zgjodha në ilegalitet në qytet. Kjo erdhi natyrshëm, në bazë të kërkesave që ngrinte Partia ku unë beja pjesë, dhe isha një nga anëtaret kryesore të ditëvë të para pas themelimit. Kështu që me themelimin e Partisë filloi aktiviteti ynë, për shembull u thirr mbledhja e rinisë komuniste, që do ishte si një bërthamë e rinisë.

Roland Qafoku: Pas themelimit të Partisë Komuniste ?


Nexhmije Hoxha: Po. Deri në vitet 1939, ne i bënim vetë aksionet, sigurisht nën drejtimin e komunistëve. Unë isha ngarkuar nga Qemal Stafa, për punën që duhet të bënim me grupet. Ishim tre-katër veta, me grupe të vogla në çdo klasë dhe ishte një punë e kufizuar. Merreshim me njohjen e letërsisë revolucionare. Pas vitit 1941, ne e ndyshuam mbledhje luksi dhe filluam të merreshim me punë tjetër. Unë personalisht, si militante e kësaj partie të re fillova të kryej, po ato detyra që më ngarkonte partia. Dua të them që e para mbledhje e themelimit të rinisië komuniste, u bë dy javë pas themelimit të Partisë ku unë isha si përfaqësuese e grupit të Shkodrës.

Roland Qafoku: Përse me grupin e Shkodrës ?


Nexhmije Hoxha: Unë kam qënë në grupin e Shkodrës. Vërtetë quhej grupi i Shkodrës por në fakt zhvillimi bëhej në Tiranë drejtuar nga Vasil Shanto dhe Qemal Stafa. Unë isha anëtare e këtij grupit, që nga viti 1937, kur bëra takimin e parë me Qemal Stafën. Prandaj mora pjesë në këtë mbledhje, ku u zgjodh komiteti qëndror i rinisë prej pesë vetash, me sekretar politik Qemal Stafën dhe sekretar organizativ Nako Spiron dhe unë isha anëtare e këtij grupi. E dyta, u organizua konferenca e parë e Partisë për qarkun e Tiranës. Këtu u thirra si anëtare e Komitetit Qëndror të Rinisë, që të merresha me rinine, shtypin dhe gruan. U zgjodha në detyrë tjetër, si anëtare e Komitetit Qarkor të Tiranës dhe për këtë kam qenë deri në fund, derisa jam larguar nga Tirana. Këto dy mbledhje, bën që unë të qëndroj në Tiranë. Për këtë, nuk vendosnim vetë. Partia caktonte, dhe mund të më largonte nga Tirana, isha në dispozicion. Unë isha banuese në Tiranë dhe pak muaj më vonë, në janar të 1942, u emërova si mësuese në një shkollë fillore në klasën e parë në Tiranë, ku punova si mësuese vetëm katër muaj. Pasi në 12 Prill, erdhën të më arrestonin se si duket unë isha kompromentuar në demostratën e 7 Prillit të 1942, ku kisha rënë në sy. Nga ky moment, ika nga shtëpia dhe nisi jeta ime si ilegale. Personi që kishte ardhur të më arrestonte nga italianët, kishte qënë njeriu jonë, i futur në milicinë italiane, gjë që ne e praktikonim për të marrë informacione nga brenda. Ai kishte ardhur jo për të më arrestuar, por për të më paralajmëruar. Djali xhaxhait tim Skëndër Xhuglini, u mundua ta bindi dhe ai tha të ikë. “Mirë, do të iki, por do të vij prap”. Në fakt ky ishte një lajmërim, mirëpo ne nuk e dinim. Në dhomë u krijua një panik i madh, sepse shikonim nga dritarja që kushëriri im bënte tentative ta mbante. Jo vetëm që isha brenda shtëpisë dhe nuk mund të lëvizja, qëlloi që ne kishim një murgeshë italiane katolike. Drita Kosturi, punonte me ta në një mision të murgeshave në Shqipëri, ku mësonin vajzat si të qëndiste. Ajo qoftë si antifashiste, por edhe për interesa personale, iku nga misioni dhe Drita ma solli mua në shtëpi. Kështu që më e madhja, ishtë se do të më gjenin me një italiane. Kështu që i thashë nënës, që vishi fustanin tënd e jepi një shami, ndërsa asaj i thashë mos fol se je shurdhmemece. Personi që kishte ardhur të më arrestonte iku dhe unë menjëherë nga oborri në oborr të fshqinjëve tiranase dola në rrugë (që sot quhet “Qemal Stafa”), atë mesditë. Po atë ditë në mbrëmje, isha e ftuar të marr pjesë në konsultën e Aktivit të Partisë Vendore, që ishte thirrur të bënte një analizë se çfarë është realizuar deri në atë kohë. Mernin pjesë sekretarët politik të partisë, sekretarët organizativ, gjithë Komiteti Qëndror provizor i Partisë dhe Komiteti Qëndror i Rinisë.
Por derisa prisja për të shkuar në mbledhje, nuk kisha ku të shkoja, kështu që vendosa të shkoj tek një hallë e babait tim e prita gjer në mbrëmje. Në darkë, shkova tek shtëpia e Bije Vokshit, ku edhe do të zhvillohej mbledhja.

Roland Qafoku: Diku këtu tek stacioni i trenit..


Nexhmije Hoxha: Po, në fund të rrugës së Bulevardit. Kjo është edhe mbledhja që më bëri të njihem më afër me Enverin. Por që në këtë moment dola ilegale, lashë edhe shkollën, më 12 Prill. Dua të bëj një parantezë. Kur ika nga shkolla për katër muaj sepse erdhën të më arrestonin, unë duhej të bëja raporte. Mora rrogën deri në fund të vitit shkollor. Paranteza ime është që intelektualët e vendit tonë, ishin antifashist të vendosur.

Roland Qafoku: Domethënë ishit edhe ilegale edhe rrogën ua jepnin ?


Nexhmije Hoxha: Jo. Pas kësaj filloi. Se unë shkoja në shkollë mësuese. Për shembull si anëtare e Komitetit Qëndror të Rinisë, nuk dihej kjo. Gjithë natën ishim në mbledhje dhe kur shkoja në mëngjes, gati më vinte për të fjetur. Dhe që të mos flija, e ngrija klasën që të bëntë ndonjë gjë që të zgjoheshin.

Roland Qafoku: Ky është moment më i vështirë ?


Nexhmije Hoxha: Ky është momenti që më bëri të dal ilegale. Paranteza ishte se unë duhej të bëja raporte mjekësore për të marrë rrogën. Tani janë intelektualët si mjekë, arsimtarë, që më dhanë raporte mjekësore për një kohë dhe Drejtori i Shkollës dhe Inspektori i Arsimit i justifikonte tek Ministria e Arsimit, që unë të merja rrogën. Nga mjekët, që as nuk më njihnin. Ishte atëherë mjeku Mokin, që tip misterioz dhe unë e pata njohur kur isha fëmijë, por nuk është se më kishte njohur.

Roland Qafoku: Përse e bëri ai këtë ?


Nexhmije Hoxha: Pa më njohur, duke e ditur që po jepte një raport fals. Petraq Leka, neurolog ka hedhur edhe ai firmën, që unë të merja rrogën. Kjo tregon se intelektualët shqiptarë nuk ishin komunistë, por antifashistë.

Roland Qafoku: I ke takuar pas lufte këta doktorët ?


Nexhmije Hoxha: Kam takuar të tjerë sepse ndihmonin vëllanë tim, ndihmonin të tjerë. Në Konsult, në ato që them por edhe më vonë, një nga vështirësitë e mëdha ishte kur na detyronim që mbledhja të ndërpritej. Në mbledhjen e Konsultës, kishim punuar gjithë ditën dhe vinte lajmi se shtëpia po vëzhgohej. Ne do punonim jo vetëm atë natë, por dhe netë të tjera. Pasi ne raportonim për qarqet e tyre. Erdhi lajmi se dikur i veshur civil, po vërtitet poshtë e lart shtëpisë. Sigurisht ne nuk mund ta neglizhonim një lajm të tillë, se mund të ishte një parapërgatitje për një rrethim. Dhe mbledhja u ndërpre. Enveri, si zot shtëpie i Tiranës sepse ishte sekretar për Tiranën, i shpërndau të tërë. Ikën të tërë. Mbeta unë dhe Bije Vokshi. Ne lamë dhomën, që po të vinte kontrolli të mos linim asnjë gjurmë për një mbledhje. Mirëpo për mua, ajo ishtë nata e parë e ilegalitetit dhe isha shumë e prokupuar se ku do të fle sonte. Kjo ishte vështirësia tjetër e ilegalitetit sepse ku flije një natë, nuk flije të nesërmen. Këtë e vuri re Enveri dhe më tha “hajde me mua”. Më kërkoi të hipja edhe në biçikletë përpara dhe unë protestoja. Më tha “Shpejt se po vjen Ndalim-Qarkullimi”, gjithë seriozitet. Ai ishte veshur si punëtor, me kasketë, me ato veglat, telat e unë si sinjorinë. Më çoi në shtëpinë e një mikut të tij antifashist, Syrja Selko, ishte pranë centralit elektrik, karshi shkollës “Qemal Stafa”. Një shtëpi një katëshë, me një derë drejt e në rrugë. Aty unë kalova natën e parë të ilegalitetit dhe fjeta me të fejuarën e tij, Bibika e quanin. Të nesërmen, do të mbahej mbledhja. U tha të shkojmë në shtëpinë e Misto Mames, andej nga rruga “Bardhyl”. Mirëpo duke u futur, unë, disa gra e shokët e mi, të veshur me borsalinë me të tjerë punëtorë, ra në sy të disa njerëzve dhe nuk u bë fare mbledhja.

Roland Qafoku: Zonja Hoxha, sot kur dëgjojmë ne, brezi tjetër apo më të rinj, i bëjnë disa gjëra përshtypje. Çfarë ishte për një vajzë si ju, vetëm 20 vjeç që të bëntë këto gjëra. Çfarë thoshte babai e nëna juaj? Çfarë thoshte vëllai, që kjo vajzë ikën papritur nga shtëpia dhe angazhohet me rezistencën ndaj pushtuesve. A nuk ishte kjo një herezi, për më tepër që ju ishit një vajzë? Mund ta kuptojmë ne sot, për një djalë dhe përsëri ishte e rrezikshme, një gjë e jashtëzakonshme, po që këtë ta bëntë një vajzë në vitin 1940? A ju thoshte njeri juve zonjë, a jeni mirë nga mendja ?


Nexhmije Hoxha: Unë dua të shpjegoj për këtë transformim të madh në mentalitetin e njerëzve, që nga prindërit e mi që më donin të mbulonin në çarçaf, që në moshën 12 vjeçe. Unë dhe mësuesja, bëm presion mbi prindërit e mi që unë të vahzdoja shkollën dhe më në fund, e fitova këtë të drejtë për të vijuar studimet në Insitutin Femeror në Tiranë “Nëna Mbretëreshë”. Pikërisht për këtë gjë, i përgjërohem luftës Nacional-Çlirimtare, sepse ajo solli një përmbysje në jetën time edhe të vajzave shqiptare. Mua personalisht, më bëri kjo që jam. Por unë pashë tek prindërit e mi që donin të më mbulonin me çarçaf, ato vetë u internuan, u bënë shokë të mi, bashkëluftëtarë. Shtëpia e tyre, shtatë herë u kontrollua, për mungesën time dhe për shkak timin, e shumë të tjera. Pastaj vështirësia ishte se çfarë thonin. Unë isha çdo ditë në luftë me këtë mentalitet. Unë me prindërit me mi si dhe të tjerët, aq më shumë të rrethit të krahinave të përcaktuara, si Dibra. Ne punonim shtëpi më shtëpi. Unë vetë kur isha edhe në Dibër, u thoja: “ Ja dhe unë, dibrane jam. Mua më ka lënë babai im, ti pse nuk e le vajzën”. Dhe e mernim edhe në besë. Jo vetëm kaq, por kjo tregoi edhe patriotizmin e popullit. Për hak të atdhetarizmit, ai bëntë akte dhe e jepte vajzën. Prandaj u bë kjo përmbysje në emancipim.

Roland Qafoku: A keni pasur ndonjëherë frikë ?


Nexhmije Hoxha: Frika vjen ditë për ditë. Tek ajo e illegalitetit, në ndryshim me partizanët, ilegalët në çdo çast janë në rrezik. Edhe natën, edhe ditën, edhe kur fle. Dhe nuk dihet nëse të ndalon në rrugë, të vjen në shtëpi të arreston, të vjen natën të rrethon sic ka ngjarë, edhe bëhën edhe ato epopetë si e heronjve të Shkodrës. Prandaj frikë ka, por nuk e di se përse kur e mendoj, nuk mud të them që nuk kisha frikë por ishim krejt të mobilizuar. E quanim normale, merrnim masa pastaj.

Roland Qafoku: Zonja Hoxha, ju keni njohur shumë protagonist te tjerë që sot nuk jetojnë më, por që janë personazhe shumë të rëndësishme të historisë asaj kohe. Si i keni njohur ju disa personazhe si Qemal Stafa, Mihal Duri, Vojo Kushi, që në një formë apo tjeter janë heronjt e asaj lufte ?


Nexhmije Hoxha: Unë jam njohur me ta dhe shumë të tjerë. Me Vasilin dhe Qemalin, jam njohur që në vitin 1937, ku unë u futa në grupin komunist dhe unë shkoja lirisht në shtëpi sepse ishin edhe këto rrethana. Unë shkoja shpesh se motrën e Vasilit e kisha shoqe klase dhe aty ishte dhe Qemali. Jo vetëm që Qemali, ishte njëkohëshit dhe edukator i grupit tonë të shoqeve. Kështu që e njihja. Ndërmjet Vasilit dhe Qemalit kishte një lidhje të jashtëzakonshme të respektit reciprok, dashurie reciproke. Ai si më i moshur e punëtor dhe Qemali si më i ri.

Roland Qafoku: Pse, sepse dihet që kishin diferencë ?


Nexhmije Hoxha: Ata ishin krejt natyra të ndryshme. Vasili i qetë, i heshtur dhe shikonte me një buzëqeshje shpërthimet rinore të Qemalit, i cili nuk rrinte dot në një vend ulur, qoftë në debat politik, qoftë në shaka. Vasili e shikonte me kënaqësi të madhe. Vojo Kushin, e kam njohur shumë pak. Gjatë kohës që unë isha anëtare e qarkorit te partisë së Tiranës, e Vojo ishte anëtar për njësitet guerile. Pra në mbledhje më shumë e në njësitë e ilegalitetit. Ishte një trup i madh, por krejt në kundërshtim me pamjen e tij të vertëtë. I qetë, me sy bojëqielli, fjalëpak, por zhivë në aksione. Nuk ishte e rastit që ai ishte përgjegjqës i njësive guerile, derisa u vra. Kam ndjekur edhe zhvillimin e luftimeve nga larg. Një dhimbje tjetër në ato që kemi ndjerë ne është edhe lajmi i vrasjes së ketyre shokëve, kur një natë më parë ishte në mbledhje. Kujtoj rastin me Misto Mamen, ku ne një natë më parë ishim në mbledhje e pastaj bëmë muhabet, qeshëm, dëgjuam muzikë. Në mëngjes, ai iku herët se mezi priste të hapej ndalim-qarkullimi se vazhdonte deri në gjashtë të mëngjësit. Megjithëse ne u munduam që ta mbanim, ai donte me patjetër të merrte një makinë shkrimi dhe aty u vra në aksion. Ishte shumë e vështirë. Ndërsa Qemali u vra dy ditë pasi kishim qënë në mbledhje me rininë, për Qarkun e Tiranës. Ishim në rrugën “Ali Demi”, në shtëpinë 66, meqë ajo dhoma ishte buzë rrugës, kalonin patrullat edhe ishim shumë të shqetësuar, nga zhurma e lehjes së qenve me të tyren. Ishim të shqetësuar, pasi nuk e dinim nëse ishin duke kaluar apo thjesht do trokisnin në derë. Qemali, që ishte një vit më i madh se unë, 21 vjeç, u tha atyre që mos u shqetësoni. Do të vij dita që do çlirohet vendi dhe ne siç jemi, do të dalim në bulevard krah më krah, do këndojmë edhe do të thonë njerëzit çfarë janë këta të çmendur, e ne aq na bën. E tha në këtë mënyrë që të ngrinte moralin.

Roland Qafoku: Në fakt është diskutuar shumë për Qemal Stafën. A mund të jepni me një fjali, atë që quhet si variant se Qemal Stafa vrau veten ?


Nexhmije Hoxha: As mund të mendohet. Nuk kishte se përse të vriste veten. Ai u mundua të shpëtoj. Qemali edhe në këtë rast, tregoi edukatën e tij, shpirtin e tij të një intelektuali, fisniku. Ai u vonua për të shpëtuar shoqet, që t’u linte mundësi të largoheshin dy shoqet. Kurse Kristo Themelko,punëtor, çau për vete dhe nuk u interesua as për Qemalin e as për shoqet. Ai luftoi deri në fund, derisa kishte patllakja.

Roland Qafoku: Ju nuk dyshoni fare edhe për ndonjë kospiracion që Qemal Stafa ishte aty ?


Nexhmije Hoxha: Dikush mund të ketë treguar për shtëpinë, por për Qemalin jo.
Roland Qafoku: Unë kam gazetën “Zëri i Popullit”, e vitit 1943, numri 11 – 12.
Nexhmije Hoxha: Ti ke këtë kopje që bëhej në makinë, me letër dylli e pastaj bëheshin kopjet.

Roland Qafoku: Kjo është kopja e parë...


Nexhmije Hoxha: Kjo është kopja e parë, ose kopjet e para, derisa ne arritëm që të botonim këto në shtypshkronjë. U futëm ose kemi marrë pjesë në shtypshkronjën tonë. Dhe më pas ato shpërndaheshin. Unë nuk kam shkruar në “Zërin e Popullit”. Unë isha redaktore e “Kushtrimit të Lirisë”, ndërsa Nako ishte kryeredaktor. Kam bërë shumë shkrime, fatkeqësisht nuk kam asnjë kopje.

Roland Qafoku: Keni angazhim tek ky numër i “Kushtrimit të Lirisë” ?


Nexhmije Hoxha: Nuk e di sepse më duhet ti lexoj përmbajtjen. Por kam shkrime, por kam edhe trakte. Kam bërë nja dy-tre trakte, të Komitetit Qëndror të Rinisë, por duhet të përmend vetëm një nga traktet që duhet ta kem të ruajtur në dosjet e mia, e cila është me dorëshkrimin tim, por aty ka bërë redaktimet e veta Shefqet Musaraj. Do me thënë, ishte aktiv në shtypin e partisë, si dhe për “Zërin” ashtu edhe për “Kushtrimin e Lirisë”. Prandaj kisha një lloj nostalgjie edhe më vinte keq që ai nuk po përmendej, pasi ka bërë atë të famshmen “Epopenë e Ballit”. Tek “Zëri i Popullit”, tre kryesorët e mbanin ishte Enveri, Nako dhe Ymer Dishnica.

Roland Qafoku: Kush është pseudonimi Bardho në shkrime ?


Nexhmije Hoxha: Bardho është Ymer Dishnica. Nako nuk e di me se shkruante, sepse emër nuk përdorej. Enveri ndoshta Malo, Shpati, nuk e di se nuk e mbaj mend. Enveri ishte një polemist therës, i pamëshirshëm në kritika, në demaskim të kundërshtarëve tanë, bashkëpunëtorë të fashizmit. Ulej dhe shkruante sapo ato bënin ndonjë marrëzi. Polemist i mprehtë ishte Nako Spiro, në ato shkrimet e tij. Në Komitetin Qëndror në fillim ishte Enveri si sekretar i Tiranës, në Konferencën e parë dhe u la në Tiranë, dhe ishte i vetmi që u ngarkua me shtypin qëndror me lidhjet me rrethet. Kjo i dha shkas që më vonë në mars të 43’ të zgjidhej si sekretar i përgjithshëm. Si intelektual, ishte i vetmi që u la në Tiranë bashkë me Qemal Stafën, sepse vetëm ata mund të përballonin punën me nacionalistët, të shkruanin. Ndërsa të tjetër, ishin punëtorë dhe u shpërndanë në qarqe të tjera të Shqipërisë si Koçi Xoxe, Kol Jakova ose Kristo Themelko. Nako Spiro dhe Ymer Dishnica erdhën më vonë në Tiranë për tu marrë me shtypin.

Roland Qafoku: Zonja Hoxha, “Mehdi Beu e mprehu bajonetën kundra nesh. Le ta provojë! Patër Antoni na ftoi që të ulim armët. le të shpresojë! Balli Kombëtar kërkon të na shfarosë. Le të vijë! Ne jemi në këmbë. Jemi një dhe vendimi ynë është i prerë. Të marshojmë mbi bajonetat tuaja të armikut, të vaditim me gjakun tonë rrugën e Shqipërisë së Lirë Demokratike e Popullore, atë rrugë që na diktojnë nga varret dëshmorët tanë”. 17 Kallnure 1944, Bashkimi i Rinisë Antifashiste Popullore Shqiptare. Ky është nëj trakt i hequr nga një shtyllë, që e kanë shpërndarë dhe Mehdi Beu është për kryeministrin e asaj kohe, pra Mehdi Frashëri. A ju kujton gjë ky trakt ?


Nexhmije Hoxha: Se mbaj mend mirë. Por unë kam bërë të tilla kur më janë vrarë shokët. Unë merresha në Tiranë me shtypin, jo vetëm të rinisë në Kushtrimin e Lirisë, por me shtypin e Partisë. Për shembull Partia në atë kohë, nxirrte një bulletin ditor, me çiklostil ku ishin lajmet lidhur me zhvillimet në frontet. Në këtë mes, qoftë unë, qoftë shokët intelektual që dinin gjuhë të huaja, ndiqnim Moskën çdo natë në orën 10, shokët e tjerë ndiqnin BBC-në dhe këto lajmet i mblidhnim, e i shkruanim në këto buletine. Pastaj bënim ndonjë skeç demaskus. Buletinët ndaheshin çdo mëngjes nëpër shtëpia, i ndanin të vegjëlit, pionerët që ishin jashtëzakonisht aktiv në këtë drejtim. Dua të them që Enveri i përshkruan në letrat që kam, më kritikonte se ç’janë ato simite që bëni.

Roland Qafoku: Janë të buta..


Nexhmije Hoxha: Po, me atë kuptim. Se ato nuk po luftojnë me pambuk. E kam në letër.

Roland Qafoku: Trakti që unë kam i bie që ka qënë pas kritikës së Enverit, se shumë e fortë më duket.


Nexhmije Hoxha: Po, kështu ishin.

Roland Qafoku: Madje “O djem rrëmbeni pushkët, ja vdekje apo liri” është shumë e forte ?


Nexhmije Hoxha: Ajo ka qënë e vazhdueshme edhe në këngët që këndonim.

Roland Qafoku: I yni është Qemal Stafa, Vojo Kushi, Perlat Rexhepi, Margarita Tutulani, tanët janë të gjithë se nuk i numërojmë dot. Tanët dhe i askujt tjetër. Është i yni gjaku i tyre, është e jona lavdia e tyre. (Teksti i një trakti orgjinal të ruajtur që nga koha e luftës, që Nexhmija ka shkruar dhe shtypur vetë në atë kohë).


Nexhmije Hoxha: Këtë e mbaj mend unë.

Roland Qafoku: E keni shkruar ju ?


Nexhmije Hoxha: Më bie në sy. Më kujton diçka.

Roland Qafoku: Po ju Zonja Hoxha, si një njeri që keni ruajtur shumë nga arkiva mund të na tregoni, diçka të veçantë ?
Nexhmije Hoxha: Nga lufta unë kam ruajtur vetëm letrat e Enverit që më ka dërguar mua. Janë 13 copë dhe unë i kam fshehur në dysheme të një familje që ishte baza jonë. Ndërsa letrat e mia, që i kam dërguar Enverit, ato nuk janë mbajtur sepse gjatë operacioneve të armikëve, nga lëvizjet që bënin erdhi një kohë që jo vetëm letrat e mia, por dokumentat e Enverit e të Komitetit Qëndror, që të mos rrezikoheshin, i futëm në qypa të raketave të Luftës edhe i groposëm në një vend.

Roland Qafoku: Ju i keni ruajtur ato të Enverit, ndërsa ai nuk i ka ruajtur ?


Nexhmije Hoxha: Me shaka i thoja gjithmonë që shiko unë i kam ruajtur letrat e tua, në kushtet e ilegalitetit. Por këto ishin rrethanat, sepse kështu u groposën edhe florinjtë që kishte shtabi, që ishin dorëzuar edhe nga aleatët edhe nuk u gjetën më. Ishin groposur në një pyll. Gjoja mbajtën mend edhe trungun.

Roland Qafoku: Florinj? Sa ishte sasia e tyre ?


Nexhmije Hoxha: Nuk e di dhe nuk u gjet më.

Roland Qafoku: Në cilin vend ishte groposur ?

Nexhmije Hoxha: Andej nga pyjet e Elbasanit. U dërgua Sami Baholli dhe një tjetër, që kërkuan. Por ndoshta, kishin punuar fshatarët, e kishin gjetur dhe e kanë marrë. Nuk e gjetën, nuk po orientohenin dot. Pyll ishte ai, me shumë dru. Nga këto 13 letra që më kishte dërguar Enveri, se u bë 70 e ca vite, nga 42’ deri në 44’ letra e fundit. Unë kam mundur të ruaj në kushte. Një karakteristikë për këto letra është se shumë prej tyre, janë pa data. I ka shpëtuar Enverit, pa data dhe sidomos vendi nga I ka shkruajtur. Në këto shënime, unë kam gjetur datën në bazë të ngjarjes që ka ndodhur.

Roland Qafoku: Dhe e keni shënuar ?

Nexhmije Hoxha: Po, e kam shënuar. Konkretisht, letra ka 70 e ca vite dhe është vjetëruar dhe shkrimi është zbehur. Por që në atë kohë, ka qënë e thyer dhe pak e ndotur, e nxirë nga prapa sepse ato paloseshin dhe viheshin ose në këpucë, ose në ndonjë vend tjetër dhe ajo ka marrë formë. Kështu kalonte postoblloqet, korrieri që na e sillte ne në Tiranë.

Roland Qafoku: Zonjë, këto letrat që t’i dërgonte Enveri sepse ju ishit e lidhur në atë kohë, e fejuar me Enverin, këto janë letra intime, apo letra te përziera intime dhe për çështje të punës ?


Nexhmije Hoxha: Atje ka shumë gjëra për punë, sepse Enveri kur më shkruante, më jepte porosi. Por janë letra intime. Ja t’iu lexoj një fragment.
“E dashura Nexhmije 7 Tetor 1944!
Letra jote më gëzoi pa masë, jam i gëzuar dhe i lumtur që ke punuar dhe po jep rezultate me punën që bën.
Kështu të dua unë”.
Por nga ana tjetër, kam në letra edhe shumë kritika që më bën për punën. Madje disa herë, më dukeshin të padrejta dhe nuk është kollaj ta pranosh kritikën. Thoja se përse më shumë më bie mua, ai kishte frikë se isha shumë e re dhe nuk arritëm të njihemi shumë, por mendonte se mos më rritej mëndja dhe shkruante. Ka pasur raste që unë merrja funksione, jo të vogla. Për shembull, në reaksionin e madh të datës 4 shkurt ose të një rasti tjetër, kjo treshja e Komitetit Qëndror që drejtonteTiranën, punën e partisë në Tiranë, Voko Nushi, Nako Spiru dhe Ymer Dishnica, në moment të vështira të reaksionit të madh, që të mos goditeshin, dilnin jashtë Tiranës, në Priskë, apo në një vend tjetër. Dhe më linin mua në Tiranë, si grua që kishte mundësi që të fshihesha më kollaj, e të mos bija në sy. Kryeja një detyrë si zevendësuese. Natyrisht ato ktheheshin shpejt, e nuk më linin mua në këtë gjendje. Në këtë rast, apo në rast tjetër kur Nako iku, mua mu ngarkua posti si sekretare organizative. Por Enveri në vend që të më uronte, në një rast apo në një tjetër, më shkruante që puno mirë, mos të të rritet mendja.

Roland Qafoku: Ndonjë gjë të veçantë tjetër tek letrat, keni ?


Nexhmije Hoxha: Të veçantë kam një letër, që është shkruar me stampë “Komanda e Përgjithshme të Shtabit”. Njëkohësisht kam gjetur dy letra të miat dërguar Enverit, që kanë shpëtuar, por janë letra pune. Bëja një raport për gjendjen në Tiranë. Ai i ka dorëzuar në arkiv, pasi në mal kishte arkiv. Ndërkohë pas çlirimit, kaloi në arkivin e partisë, ku mi dorëzuan edhe mua fotokopje. Por nuk e di ku i vendosa dhe nuk i gjeta.

Roland Qafoku: Janë dy ngjarje të rëndësishme gjatë Luftës së Dytë Botërore, është konferenca e Pezës dhe konferenca e Mukjes. Për të dyja konferencat ka versione të ndryshme, nacionalistët e quajnë tradhëti konferencën e Pezës dhe komunistët e quajnë tradhëti konferencës e Mukjes. Ju si protagonist, por edhe si sekretare në konferencën e Pezës, çfarë mendimi keni për të dyja këto konferenca ?


Nexhmije Hoxha: Për sa i përket që e kanë cilësuar Partinë Komuniste si tradhëtare të konferencës, as që e kam dëgjuar. Nuk qëndron fare, pasi Partia Komuniste vazhdoi deri në fund të Luftës, të respektojë shtyllat kryesore të Konferencës të Pezës, thirrjen për bashkim, luftën kundër okupatorit deri në fund, ngritjen e Këshillave Nacional-Çlirimtare, ndaj unë nuk e diskutoj fare këtë variant që ngrenë ata. Janë pikërisht nacionalistët që tradhëtuan konferencën e Pezës. Ne ata i thërritëm, si Ndoc Çobën, Abaz Kupin dhe shumë nacionalistë që ju mund ti keni lexuar në dokumenta. Madje në krye të presidiumit u vu Ndoc Çoba, Abaz Kupi pastaj dhe Haxhi Lleshi si dhe Myslym Peza. Kurse Enveri ishte krejt në anën tjetër dhe u la atyre hapja e mbledhjes. Atyre i’u bënë krejt nderimet dhe ata erdhën shumë të ndrojtur. Unë kam qënë prezente si sekretare, sepse mbaja procesverbalet dhe e kam kopjen me dorëshkrimin tim. Mirëpo edhe Këshilli që doli në Konferencën e Pezës, ishin gjysma komunist dhe gjysma nacionalist si dhe Myslym Peza. Kanë qënë shtatë veta dhe kryetari i tyre ishtë një zogist, një ushtarak. Sapo mbaroi mbledhja që u mbajt në shtator, ata në nëntor shpallën krijimin e Ballit Kombëtar me dekalogun. Ata tradhëtuan konferencën e Pezës .

Roland Qafoku: Po e Mukjes ?


Nexhmije Hoxha: Mukja është tjetër gjë. Partia dënohej me tradhëti, në radhë të parë në delegacionin e vet sepse ata rrëshkitën nën infulencën e Mustafa Gjinishit, i cili ishte në shërbim edhe të anglezëve, kurse nacionalistët tradhëtuan sepse thirrja e konferencës së Mukjes nga Partia por edhe aletarët që nxitën këto nacionalistë, ishte tërheqja në luftë. Aleatët bënë shumë presion që nacionalistët të luftonin, të ishin aktiv, të kishin kontribut. Ata kujtuan se u bë deti kos, se në ato ditë kapitulloi Italia dhe o burra të marrim pushtetin. Krijuan një Komitet për shpëtimin e vendit sikur të kishin luftuar me vite të tëra si Këshilli I frontit nacionalist çlirimtar. Natyrisht kjo u quajt tradhëti nga ana e tyre. Unë kam lexuar në dokumenta, që i kanë kërkuar Abaz Kupit, që të jepte forcat që të marrin Krujën e të shpallnin qeverinë. Donin edhe të zhduknin atë aktin e tyre që ishte vetë Hasan Dosti me shokë, ish-ministër i Zogut që të tërhiqe kurorën nga Viktor Emanueli dhe të shpallnin Krujën si kryeqytet. Ka një letër që Hasan Dosti i shkruan një miku të tij, e kam parë në shtypin e tanishëm, “të bëjmë një gjë të tillë në mënyrë të shpejtë dhe të mos e marrin vesh as aletatët”. Domethën ta bëjnë fakt të kryer, se aleatët nuk ishte vendosur forma e qeverisë gjatë luftës. Ne e kishim pranuar atë, edhe Zogu në Përmet tha që kur të vij do të vendoset se çdo jetë mbretëri apo do shpallet Republikë. U shpall republikë. Për Mukjen, ishte një gjë e dështuar nga të dyja palët. Natyrisht partia dhe këtu vendosi Enveri. Në fund, më tregonte një shoqe, Fiqeretja, që ishte prezent, tha që i ra tavolinës me grusht dhe Enveri tha “tradhëti”. Qoftë që ato krijuan Komitetin për shpëtimin e Shqipërisë, jo që të marrim pjesë në luftë, qoftë ata që e pranuan këtë komitet. Hodhëm një trakt, e firmosëm dhe u shpërnda dhe për këtë trakt, Enveri ka kritikuar Komitetin edhe Komitetin e Qarkut të Tiranës, sepse ju nuk influencuat. Në këtë mes, mora edhe unë kritika, që përse e lejuam një rrëshqitje të tillë. Këtu unë nuk kisha asnjë dijeni, sepse edhe ato të Komitetit Qëndror nuk këshilloheshin se çfarë thoni, çfarë mendoni.

Roland Qafoku: Ju përmendët aleatët anglezë. Kë keni njohur personalisht nga misionarët ?


Nexhmije Hoxha: Kam njohur Palmerin dhe të tjerë që nuk kam pasur shumë kontakte. Por Palmeri në Helms, ai erdhi bashkë me atë misionin e Rinisë, dhe bëri një vizitë në barakën ku ishte Komiteti Qëndror i Partisë. Kam një fotografi ku kemi dalë unë, Nako edhe Fadil Paçrami, ku janë edhe Palmeri dhe të tjerët.

Roland Qafoku: Zonja Hoxha, pavarësisht se ishte luftë, Shqipëria ishte pushtuar nga italianët dhe gjermanët, populli shqiptar dhe shqiptarët treguan dy momente humanzimi që kanë mahnitur botën mbarë. Atë që ndodhi me italianët pas kapitullimit të italisë, me ushtarët italianë të cilët i strehoi, por edhe me herbenjtë që i strehoi. Çfarë ishte kjo, një qëndrim zyrtar i Partisë Komuniste e cila funksiononte në ilegalitet dhe më pas edhe në formacione partizane. Apo ishte diçka spontane, apo ishte edhe e qeverive të asaj kohe, kemi parasysh qeverine e Mehdi Frashërit apo edhe të qeverive të tjera ?


Nexhmije Hoxha: Për sa iI përket italianeve dhe trupave të pas kapitullimit ky ishte vendim i Partisë dhe firmës së Enverit si komandat që dha urdhërin që të trajtohet jo si rob por kush do të punojë, të punojë, kush të organizohet në çetat partizane, dhe u bë atëherë batalioni “Antonio Gramshi”. Kështu që me urdhër të shtetit, të komandës edhe të partisë, në baza u dha urdhër fshatarëve, njerëzve që ti ndihmonin, t’i pranoni e t’i mbështesni. Për hebrenjtë, partia nuk merrte vendime se nuk ishte në qeveri. Si shtet ka këtë meritë, që kur u krijua nuk pengoi largimin e këtyre, u krijoi mundësi të ktheheshin në vendin e tyre. Si parti merrte pjesë komplet, t’i mbështesnin, t’i mbronin. Vetë Enveri ka shkruar një libër, në atë që ishte një çifut Samuel, që i bënte edhe mbledhje. Ai ka qënë që në kohën e Zogut.

Roland Qafoku: Ja vlerësoni, këtë qeverive të Luftës së pushtetit ?


Nexhmije Hoxha: Po. Ne nuk kishim fuqi atëherë. Kur u krijuam si parti, e kemi mbështetur.

Roland Qafoku: Pas daljes nga burgu, ju keni qënë në Itali. A është e vërtëtë që keni vizituar disa pasardhës të familjeve që kanë qënë këtu në Luftën e Dytë Botërore ?


Nexhmije Hoxha: Është e vërtetë që më kanë ftuar në Itali, në Francë, në Belgjikë pas burgut. Edhe për sa i përket ketyre në Itali, nuk kam ndejtur shumë kohë. Kam qënë në Leçe. Ishte një cift profesore arsimtare, që erdhën kastile për të më parë mua në traget. Edhe një shoqe italiane jo komuniste, si profesioniste fotografe, te dyja shoqet më kanë bërë një libër bashkë me intervistën brenda dhe e ka shpërndarë në të gjithë Italinë. Në Terramo dhe në Romë kam takuar këshilltarët e bashkive, që ishin antifashishtë dhe më ftuan. Janë mbledhur të gjithë miqte e tyre që kanë qënë në Shqipëri e që kemi ndihmuar prindërit e tyre. Ato vijojnë të mbajnë miqësi me ne. Vetëm pak muaj më parë, vdiq drejtuesja e një shoqate italiano-shqiptare, që kishte marrë pjesë për lirimin tim nga burgu dhe unë i bëra një ngushëllim të shoqit. Ato më kanë ftuar në Milano. Madje ka krijuar biblotekë me letërsi shqiptare. Ftojnë fëmijët e mi.

Roland Qafoku: Zonja Hoxha, muajt e fundit ka ngjallur debat në politikën shqiptare, pjesëmarrja e disa zyrtarëve shqiptarë në përjkujtim të kongresit të përmetit. Opozita e cilëson Kongresin e Përmetit, si startin zyrtar të diktaturës komuniste. Cili është këndvështrimi juaj ?


Nexhmije Hoxha: Kongresi i Përmetit për ne, është si parlamenti i parë që u bë. Qoftë nga vendimet që mori. Unë mendoj që ishte një qëndrim i drejtë. Reagimi që mbajtën ballistët, është i kotë sepse pjesemarrja e te rinjve tregon që ne kishim një aktiv, sepse ka cfarë t’u tregojnë. Kemi lënë trashegimi. Ndërsa balli nuk ka gje për vete. Në Përmet, ne letrat e Enverit i kërkohet Nakos dhe mua që të punohet me disa nacionalistë të njohur si Fuat Asllani. Ai shkruan që të marrë pjesë tek parlamenti. Kjo ishte hera e parë që përmendej fjala parlament. Më duket se ishin edhe dy emra të tjerë, mes tyre edhe gjyshi i Tritan Shehut, i cili ishte antifashist. Por ata nuk morën pjesë. Përpjekjet tona ishin edhe në Përmet. Gabimi i tyre, ishte që nuk morën pjesë.

Roland Qafoku: Ju nuk ishit të zgjedhur me votim ?


Nexhmije Hoxha: Si unë dhe disa nga ato ishim anëtarë të Këshillit. Se unë në Pezë nuk u zgjodha sepse u zgjodhën ato të shtatë. Por unë u zgjodha në Labinot, që nuk fola fare. Kemi pasur edhe fotografinë ku dola me gjithë delegacionin. Aty isha me dy shoqe. Unë aty prap u zgjodha anëtare e Këshillit të Frontit Antifashist Nacional Çlirimtar, kështu që edhe në Përmet unë isha anëtare. Natyrisht që do merrja pjesë. Të tjerët janë zgjedhur, me caktim komandanti, ushtarakë. Ushtria në atë kohë kishte marrë hov të madh.

Roland Qafoku: Zonja Hoxha, në 100 vjetorin e shpalljes së Pavarësisë një nga aksionet ka qënë edhe rivlerësimi i figurave. Një ndër to ishte dhe Ahmet Zogu, i cili për 15 vjet nuk ishte vetëm një nga figurat më të rëndësishme si ministër, kryeministër, president dhe mbret. Eshtrat e tij u morën nga Parisi dhe janë vendosur në Kodrat e Liqenit Artificial. Ndërkohë që një shtatore është përuruar në afërsi të stacionit të trenit. Ka pasur reagime dhe kritika për këtë vendim. Ju si protagosnite e luftës, por edhe si personazh që keni shprehur mendimin tuaj për Ahmet Zogun, cili është vendimi juaj për këtë vendim të qeverisë ?


Nexhmije Hoxha: Braktisja e tij që e kam përjetuar është tradhëti, mbi tradhëti. Nuk i falej një mbreti që të lërë vendin në atë gjëndje, që të sabotojë ushtrinë e tij, pasi ushtria ishte e papërgatitur, e vodhi thesarin. Është tradhëti që se lë topi. Për sa i përket eshtrave të tij, që u sollën në Shqipëri, kjo është fare normale mendoj, që eshtrat e çdo shqiptari që mbetet jashtë, të prehet në tokën anëtare. Por kjo mund të behet nga familja. Janë absurde dhe të pavend, organizimi skandaloz me homazhet në Pallatin e Brigadave, nuk e meriton. Ai ishte mbret, por tradhëtoi. Ai pallatit të brigadave nuk i dha asnjë kacidhe, nuk fjeti asnjë natë. Për mendimin tim, ishte skandaloze mënyra si u bë dhe monumenti që ju vendos në Tiranë. Aq meriton. Pse u bënë të dyja? Sepse shqetësimi i Sali Berishës ishte të evitonte, një figurë, siç qe ajo e Enver Hoxhës, që kishte meritat e gjysmës së këtij 100 vjetori. Këtë se bënte dhe donte medoemos që pas Ismail Qemalit, të cilin edhe atë e poshtëroi .

Roland Qafoku: Pse u poshtërua ?


Nexhmije Hoxha: Nuk e respektoi. Ti e di atë historinë që nxorri monumentin, ai monument ishte për muze e jo për park. Edhe ceremonitë i dubloi, vetëm që të mos ngrihej Vlora, të cilin ai deshte ta mbyste fare në 1997. Unë kam këtë pikëpamje.

Roland Qafoku: Zonjë, e dini që tetë kryeministra të Shqipërisë e kanë varrin jashtë. Përse ju gjatë 50 viteve që keni drejtuar nuk e bëtë këtë që thatë. Se është normale që eshtrat e Ahmet Zogut të vinin ?


Nexhmije Hoxha: Jo, pse ta bënin ne. Ne kemi mbajtur qëndrim me anë të luftës. Unë jam dakord me këtë qeveri që dha të drejtën, që eshtrat e Ali Këlcyrës të vijnë, që i bëri familja dhe bashkëfshatarët e tij.

Roland Qafoku: Të Ali Këlcyrës e ka bërë familja, ndërsa të Eqrem Bej Vlorës e ka bërë qeveria. Ishit dakord me këtë ?


Nexhmije Hoxha: Nuk e di. Nuk e di rolin e madh të Eqrem Bej Vlorës.

Roland Qafoku: Zonja Hoxha, ka një fakt. Si gazetar më ka rënë në sy që në Kodrat e Liqenit Artificial, në kujtim të ushtarëve anglez të vrarë në Luftën e Dytë Botërore, janë mbi 150 ushtarë të vrarë në Shqipëri. Por memoriali që është bërë te Kodrat e Liqenit, është ngritur me pjesën e mermerit të varrit të Enver Hoxhës, i cili u zhvarros në vitin 1992. Ju e dinit këtë fakt ?


Nexhmije Hoxha: E di. Mendimi im është që çështja e mermerit, ku vajti dhe ku u përdor copat e mermerit, nuk më intereson fare. Kurse për mua, mbetet akti barbar antishqiptar, antikombëtar vetë të zhvarrosjes. Kurse përdorimi i këtyre copave, mbeturinave, për ushtarët aleatë tonë, më duket një vendim trashanik, jo i menduar. Sidoqoftë nuk është e drejtë, të nderohen në atë mënyrë aleatët tonë që dhanë jetën në malet e Shqipërisë. Ato fare mirë, mund të gdhendin shkembinjtë e maleve tona, ku ata dhanë jetën dhe do të ishin më të nderuar. Vlerësimi i tyre për Enver Hoxhën, ka qënë pozitiv gjatë luftës. Në vitet 90’ 91’, isha larguar nga rezidenca dhe isha në vilën 6. Aty më erdhën dy gazetarë anglezë të gazetës “Sunday Times”. Njëri nga ata më tha se kam ardhur se dua të përmbush një amanet të babait tim, i cili ka qënë pjesë e misioneve angleze këtu, kapiten. Më nxorri fotografinë. Ai më ka thënë që më ka njohur mua në male gjatë luftës dhe se unë i kisha dhënë një furçe të dhëmbëve. Ai i kishte thënë të birit që të shkosh edhe një herë te ajo edhe ta falenderosh nga ana ime, e ti dërgosh një furçe. Ai në mënyrë simbolike më kishte dërguar një furçë. Unë nuk kam shërbyer në spitale. Dhe nuk desha ta zhgënjej, domethënë e kalova. Përvec kësaj ai më ka thënë që kishte marrë pjesë ne pritjen në hotel Dajti, që u bë për dasmën tuaj. Pritja është bërë se në vitin e ri të 44’, u bë një pritje ku morën pjesë edhe aletatët, aty unë vajta si bashkëshortja e Enverit. Pasi dasmë ne nuk bëmë, familja e Enverit e la të kalojë në një ceremoni që ishte paska për të qeshur. Erdhën gjoja të më marrin dhe më dhuruan disa gjëra.

Roland Qafoku: Ajo që më ka bërë përshtypje gjatë luftës ishte femra shqiptare. Nga librat që kam lexuar, edhe nga librat tuaj më ka bërë përshtypje një bisedë, një letër që ju ia keni shkruajtur shkrimtarit të njohur Haki Stërmilli. Në shkollë na thonin se haxhi Stërmilli ka një kryevepër të tij, sikur të isha djalë. Ne shumë pak e kuptonim këtë vepër ët tij. Ndërsa juve ju ka bërë shumë përshtypje ky libër. Përse ishte një revolucion brenda revolucionit ajo që ndodhi me femrën në atë kohë. Dhe përse Haki Stërmilli ishte filozofi i femrës së re të luftës ?


Nexhmije Hoxha: Për sa i përket Haki Stërmillit, i cili ishte edhe mik i familjes sonë. Ai ishte nga Dibra, kemi qënë në Manastiri bashkë. Dhe familja e tij kur u burgos ka ndenjur në shtëpinë tonë. Kur kthehesha nga shkolla, unë isha në dyqanet e tij në rrugën e Barrikadave. Ai shiste llampa. Unë kthehesha, bënim bisedime për gruan. Ai ka qenë dibran, libri i tretë i vëllimeve të tij, i kushtohet vajzave kosovare, dhunës së serbëve. Ne kemi vuajtur nga dhuna e serbëve. Kështu që ka bërë vjersha. E ndjente shtypjen e gruas. Unë lexova këtë librin “Sikur të isha djalë” që flet për një vajzë tiranase të mbyllur në shtëpi. Më bëri shumë përshtypje për vajzat shtëpiake. Unë që isha e ngritur, kishim filluar të ëndërronim për emancipimin e femrës shqiptare, se e dinim çbëhej përjashta. Unë i bëra një letër ku e lavdëroja, si dhe mbaja qëndrim për shqiptarët e kohës që shkruanin për qiellin, e nuk flisnin për këto plagë të gruas. Edhe i thoja që do vijë dita që vajzat shqiptare nuk do të thonë më sikur të isha djalë, por ne do ta fitojmë lirinë me përpjekjet tona, me luftën tonë. Këtu nuk parashikoja luftën Nacional Clirimtare, por ndihej. Unë merja pjese në një shkollë, që ziente, ku vajzat kishin filluar të kuptonin.

Roland Qafoku: Çfarë i dha lufta, gruas shqiptare sepse kam parasysh nga historia që është një ngajrje tjetër, Kongresi i Gruas në Berat, ku edhe ju keni qenë një ndër protagonistet më të rëndësishme ?


Nexhmije Hoxha: Duhet thënë që dolën 7 mijë partizane dhe dhanë 600 dëshmorë në luftë, sidomos si partizane, deri në varje të këtyre aktivistëve. Morën pozicioni të ndryshme, në çetë. Janë shpallën edhe si heroine. Janë si pionere këto forca të Lufëts Nacional Çlirimtare, iu dha lufta diçka. Ato ja dhanë emancipimit të ardhshëm të gruas. I quaj partizanet si pionere. Dhe bëj një krahasim, si të quaja si motrat e atyre që bënin mitingje në Francë, Gjermani, mblodhën kongresin në Kopenhagen, që shpalli edhe 8 marsin me Klara Seting, të famshmen komuniste, mike të Leninit. Prandaj i quaj si homologe të tyre, sepse në një kohë të re luftonin për të drejtat e gruas. Më vonë, gruaja fitoi edhe të drejtën për të votuar, që nuk e kishin fituar në vendet e përparuara të botës. Unë i përgjërohem Luftës për atë që bëri me mua, që më dha mundësi të bëhem ajo që u bëra. Në 36’, nga një shoqe klase u lidha me një grup grash që merreshin me letërsinë edhe emanipimin e gruas, që shkruanin për gazetën “Bota e re”. Unë isha një admiruese e “Botës së re” të vjershave dhe tregimeve të Migjenit. Me anë të kësaj shoqeje, unë u lidha me motrën e saj që shkruante me pseudonimin Kolombia. Më pas me këtë grup ku bënte pjesë Olga Pëllumbi, që u njoh pastaj gjatë Luftës,e u zgjodh si presidente e gruas dhe Mila Gjokorreci që ishte një emigrante që kishte ardhur nga Odesa, që u bë nënë e dëshmorit të një djalë të ri Viktor Gjokoreci, 16 vjeçar që unë e njihja së bashku më vëllain e vogël të Kristo Frashërit, Gjet Frashëri. Ato u pushkatuan. Janë ato katër dëshmorët. Këtu është shkruar edhe për ato që kanë mbetur si kolektiv për katër dëshmorët, por duhet folur për të gjithë për Viktorin, për Gjergjin për Skënder Kosturin . Ose ka raste të tjera, që nuk i përmendin me emra. Pesë Heronjt e Vigut, kush janë këta? Për shembull,një nga këto, Ndoc Mazi ishte pjesëtar në atë mbledhjen themeluese të rinisë në 41’, bënte gara me shakat e tij shkodrançe me Qemalin. Për mua ka rëndësi që të flitet një për një, për ata, e jo vetëm “Pesë Heronjtë e Vigut”. Në vitin 1941 filloi me themelimin e Rinisë, ku u zgjodha, të Qarkut të Tiranës. Ajo që më nderon, është pjesëmarrja ne konferencën e Pezës, ku isha e vetmja grua.

Roland Qafoku: Pas 90’ keni marrë pjesë në këto përkujtime ?


Nexhmije Hoxha: Nuk më kanë ftuar. I vetmi rast që më Komiteti Veteran i Laprakës, erdhën ma morën sepse i kishin kritikuar. Nuk jam ftuar ndonjëherë.

Roland Qafoku: Zonja Hoxha, a keni bërë ndonjë gabim ju personalisht gjatë luftës ?


Nexhmije Hoxha: Nuk kam ndonjë gabim. Nuk jam kritikuar për ndonjë gjë të madhe.

Roland Qafoku: Por Enveri ju ka kritikuar. Ka qenë shumë kritikues ?


Nexhmije Hoxha: Po, e kam thënë edhe në libër. Ishte i rreptë, shumë i rreptë me mua.

Roland Qafoku: Po Partia Komuniste ka bërë gabime gjatë Luftës ?

Nexhmije Hoxha: Ka bërë.


Roland Qafoku: Ju ka ndenjur ndonjë gjë pishman që nuk e thatë ?


Nexhmije Hoxha: Pas Konsultët së aktivit të Partisë filloi jeta ime ilegale. Jeta ilegale në qytet ka shumë peripeci. Për shembull ajo fillon, që nga strehimi. Çdo ditë ilegali në qytet mendon ky do ha dhe ku do flerë. Dhe natyrisht kjo përcaktohet nga puna që ak por edhe nga gjendja sepse nuk mund të kaloj nga një qytet në tjetrin. Përgjithësisht ne strehoheshim në periferi, në familjet e varfëra. Nga ana tjetër është veshja, trukimi, maskimi. Kjo ishte një gjë e nevojshme për çdo ilegal. Unë kam dorëzuar fotografitë, kur herë dal me turban, gjithëhere me gjyslyke (syze) dhe herë me çarçaf. Unë as që e përdora çarçafin, sepse nuk as dija ta përdorja. Maskimi im ishte pak iluziv. Qëllonte që edhe nxënësit e mi të klasës së parë, i shihja teksa kaloja në rrugë, e nuk u flisja. Ato pasi kalojë unë, bërtisnin zyshëë.

Roland Qafoku: Ky është episodi I atij filmit “Vajza me Kordele të Kuqe”, që ajo zysha e mbuluar kalon edhe ato I flasin ?


Nexhmije Hoxha: Po, ato e kanë vendosur si episod, por unë nuk e kam dhënë për filmin. Kanë folur që është për mua. Por, nuk është për mua.

Roland Qafoku: Po ai film, mund t’iu dedikohet ju ?


Nexhmije Hoxha: Nuk e di. Ata kanë marrë nga kujtimet e mia, ashtu siç kanë marrë edhe nga kujtimet e shoqeve. Ka shumë gjëra që nuk kanë qënë fare ashtu. Përshembull që kanë marrë pjesë në grisjen e flamurit. Po në grisjen e flamurit ishte tjetër, nw thyerjen e portretit tw Zigut ishte Safo Marko. Unë I kam shkruajtur, por I kam shkruajtur drejtë. Unë isha edhe si drejtuese, por nuk është se nuk kam bërë edhe aksione. Kishte shokë që kanë qënë të famshëm, si Vasil Shanto që transformohej si fshatar me ato brekushet që sa babai I tij nuk e njohu. Ai vajti I foli, por nuk e njohu. Kurse Qemali kaq ndryshonte me brekë të shkrurta me biçikletë, e arrestonin e bërtiste edhe e lironin. Ose kaq mirë e fliste gjuhën italiane sa në udhëtimet e tij në autobus fliste me italianet dhe një herë e ndaluan. Ai nisi t’iu thonte se ishte italian dhe kishte ardhur të punonte këtu. Janë gjëra të tjera të ilegalëve, që në çdo moment nuk diheshin përshembull, të jesh e veshur dhe vetëm këpucët mund të hiqje, me revolen nën jestëk sepse nuk dihej nga mund të ikje që mund të shpëtoja.
Këtu ishte një dallim nga jeta partizane. Sepse gjet një debat kur shkova unë, se kush është më e vështirë, jeta ilegale në qytet apo të jesh partizane? Kudo ka vështirësi, por ilegalitet në qytet përballet me luftën individualisht ose me një shok, dy shok, arrestohet, burgoset, varet. Kurse partizani kur lufton, është së bashku me një brigadë të tërë, është kolektivisht domethënë. Edhe është I lirë. Ai vuan marshimet e gjata në dimër e në shi, fle kur është nevoja në këto marshime, ha shumë keq se është më I varfër mali.

Roland Qafoku: Do të ishte shumë interesonte të tregonit ndonjë episod nga jeta partizane ?

Nexhmije Hoxha: Unë kur dola shkova nga Korca, Tiranë, Elbasan me autobus. Edhe ato jo pa incident sepse më ndaluan me letërnjoftimin si Vera Hysi. Ato thonin se emri Vera ishte emër sllav. Më në fund shpëtova dhe shkova në Korçë. Aty u pajisa jo me këpucë për mal edhe ndonjë veshje, edhe me një skuadër shoqëruese që na priste jashtë Shkodrës, u nisa për në Panarit, ku ishte shtabi I përgjithshëm edhe Enveri. Kisha gjashtë muaj që nuk kisha pasur asnjë komunikim.

Roland Qafoku: Ju kishte marrë malli ?


Nexhmije Hoxha: Nejse ajo. Nuk kisha marrrë asnjë letër. Që të dal në mal, kishte vendosur Partia, nuk vendosa unë. Sepse Gogo Nushi e Nako Spiro do të bënin një raport për Enverin, lidhur me gjendjen në Tiranë ehde në përgjithsi. Edhe thanë sikur të dërgojmë Nexhmijen që të dërgojë edhe raportin me gojë, meqë unë isha në dijeni të shumë gjërave. Prandaj në sajë të këtij vendimi, u nisa dhe dola partizane e nuk u ktheva më.

Roland Qafoku: A të bënin favorë këta drejtuesit që ishin edhe shokë të Enverit, por edhe vartës së tij në strukturën organizative të Partisë? Sepse ju ishit e fejuara e ENver Hoxhës ?


Nexhmije Hoxha: Në letrat që në bënte Enveri, ato më mbronin mua. Unë isha korrekte dhe kam luftuar. Nuk rrija fare në një shtëpi e të ngulesha aty. Më njihnin mirë me shtypin, mbledhjet. Jam njohur me shumë e shumë familje, madje edhe të niveleve të larta. Në Tiranë, zakonisht bëheshin “Copri Fuoko”, ndalim qarkullimi, që nga ora gjashtë e darkës e deri në gjashtë të mëngjesit. Nesë kishe ndonjë problem, duhet të shkoje në atë komandën e tyre edhe të të shoqëronin, psh të veje tek ndonjë grua që lindje në spital. Dy herë ka ndodhur gjatë ilegalitetit tim në dy vjet, kam përjetuar dy herë Ndalim-qarkullimikomplet të qytetit, siç bëhet për regjistrimet, që nga mëngjesi çdo familje do të rrijë brenda dhe kontrollohej si me fshesë çdo shtëpi. Kontrolli i parë më ka gjetur të shtëpia e motres së Enverit, Faria. Enveri nuk ishte ato ditë, kishte ikur në Vlorë. Mua më duhej të mbrohesha nga ato spiunët që më njihnin. Unë kisha shumë frikë nga një, quhej Seit Mati, ishte shok i ngushtë i Man Kukaleshit të famshëm, sepse shtëpia e tij ishte shumë afër shtëpisë sime.

Roland Qafoku: Man Kukaleshi ishte komandant I xhandamërisë ?


Nexhmije Hoxha: Jo, ishte spiun. Ai ka kontrolluar shtatë herë në shtëpinë time. Unë pashë që ishte Seit Mati, por nuk më njihte se menjëherë u bëra si shërbëtore, me shami, përparëse dhe bëja si budallaqe, laja cimenton, shkallët e bërtisja mos shkel këtu, mos shkel aty. Por po të ishte Enveri aty, do të bëhej një masakër e tmerrshme. Sepse nuk kishe nga të ikje në shtëpinë e motrës së Enverit. Rasti I dytë ishtë në shpinë e një ruseje dhe Malo Frashërit, këto antifashit aktiv, aty prap u vesha si punëtore dhe mora fëmijën e pickoja të qante fëmija derisa ata thanë ik në fund ët oborrit, qërou nga këtej. Ka qënë një shtëpi prapa kryeministrisë së tanishme. Kështu që shpëtova
Pas çlirimit këtë vajzën e rritur e takova në një mbledhje të vajzave universitare. Më tha jam vajza e ruses, unë u gëzova. I thashë më fal se të kam pickuar. Ishtë një vajzë student universitare.
Traktin e parë, në 41’ do të jepej Natën e vitit të ri. Unë me një shoqe tjetër, Gjystina, shkuam. Provo ta fusnim nën derë, kishin shkruar të tjerët, kishte trakte të tjera. Provo në një rrugicë tjerër. Edhe ctë bëjmë. Provuam në një rrugë tjetër, ajo një krah, unë një krah. Kur futi traktin nën një derë, u hap dera menjëherë dhe ajo iku me vrap. Unë mbeta qorr sokak. Kishte siklet se çkishte ndodhur me shoqen që iku, sepse ajo kishte ilegale në shtëpi. Ishte ajo shtëpia ku kishim ne arkivin. Në atë shtëpi u kap arkivi në 41’ dhe gjetën material të anëtarëve të parë, ku isha edhe unë. Në bazë të saj, më dënuan 13 vjet burg në mungesë, pastaj e plotësoi Sali Berisha, kur më dënoi me 11 vjet burg. Më atë vendim edhe prinderit e mi, u internuan. Pastaj kishte dokumenta të armikut qëmë kërkonin deri në Strugë, sepse atrëherë ishte hapur kufiri. Pastaj me 4 shkurt, masakra, ishte shumë e rëndë.

Roland Qafoku: Kush e bëri ?


Nexhmije Hoxha: E bëri pikërisht nën atë hijen e gjermanëve, gjith kaloshët e baraktarët e veriut.

Roland Qafoku: Xhelal Saravecka thotë në librin e tij që nuk kam marrë pjesë aty, sepse emërimin e ka marrë dy ditë më vonë ?


Nexhmije Hoxha: Jo, por ishte Xhaferr Deva. Në këtë natë ato kontrolluan shtëpinë time, poshtë në një bodrum që kishte organizuar nëna ime që nuk kishte hyrje nga jashtë ishte vëllai im, dhe një korrier I Elbasanit që u vra më vonë, Kadri Myzyri. Aty rrëmbyen radion. Ndërsa djalin e xhaxhait tim, që ishte si vëllai im e vunë me shpatulla mbas murit, dhe do ta pushkatonin siç pushkatuan 74 veta. Por, ai ishte tip i zgjuar dhe i tha po dal se unë jam mysliman, së pari duhet te bi ne sheradet dhe filloi ritin. Mercenari hapi sytë dhe i tha shefit që ma lë mua këtë, ta çoj te të arrestuarit. Gjimnazet e asaj kohe u mbushën me të arrestuar, përveç atyre që pushkatuan. Kurse unë që isha ilegale mora vesh këtë. Por kisha mbledhje dhe pas dreke kisha mbledhje me arsimtare antifashiste. I mblidhja kohë pas kohe, shokët nuk më linin, si do dalësh kur gjendja është kaq e acaruar. Unë vendosa se nuk do të na mposht një masakër e tillë dhe I hipa një pajtoni, dhe ishin të tëra prezent dhe zhvillova mbledhjen. Dola partizane, kalova në Përmet,Panarit pastaj hipa në Zagorie, ku isha caktuar të punoja ndërsa si strehim banoja në Ivanishte, tek fshati I Vito Kondit thonin për Vito Kapon, kurse me punë isha në Sheper, ku ishte Shtabi I zonës Vlorë Gjirokasët dhe pranë saj ishte misioni anglez I cili drejtohej nga një anglez Dilman. Ky pranë shtëpisë së tij, kishte ngritur një çadër të bardhë dhe këto I këshillonin të mos e ngrinte. Kishte ardhur aty nënkolonel Lik. Ky ishte shefi I seksionit të Shqipërisë në shtabin e Mesdheut. Kishte ardhur për të ndjekur punimet e Kongresit të Përmetit, nga jashtë se nga brenda ato nuk mernin pjesë. Pas Kongresit kishte ardhur tek ky miku I tij, që të priste nëndetësen në Vlorë, që ta merte për ta cuar ne misionet e tij. Atë natë erdhën aviacioni nazist, qoftë për shtabin edhe hodhi ca bomba. Unë me shoqet kaluam një natë rinore shumë të lezetshme, deri në mëngjes pa fjetur, kurse kur dëgjuam dolëm u fshehëm. Kur pas një moment avioni bëri një pikiatë mbi çadër edhe e bombardoi. Kur iku uturima e avionit, të gjithë u afruam dhe pamë se ishte vrarë nënkoloneli Lik. Shtabi u detyrua të shpërngulet, me armë edhe depozita për të vajtur në një vend tjetër. Operacioni i qershorit vazhdonte. U rrethuam në një vend, pylli I Derrit I thonin, 24 orë ndenjtëm pa ngrënë gjë dhe pastaj kur u thye rrethimi duhet të bënim të hanin diçka se ishim të uritur.

Roland Qafoku: Çfarë hëngrët ?


Nexhmije Hoxha: Me mua ishte edhe Nebahet Bakiri nga Gjirokastra që tha shoqe na gatuani. Ishte një qull shqiptar, që kishte shumë emra, mumblike, kaçamak dhe dibranët I thonin bakërda.

Roland Qafoku: Keni qëlluar ndonjëherë me armë?


Nexhmije Hoxha: Kam qëlluar.

Roland Qafoku: Keni vrarë ndonjë?


Nexhmije Hoxha: Jo, ballë për ballë me armikun, jo. Kisha një automatik anglez, shumë të lehtë. Kisha edhe një revole angleze.

Roland Qafoku

Dërgo me email | Stampo artikullin